Lazaro Ludovik'o Zamenhof
Tie ĉi ne kuŝ'as histori'o de la lingv'o Esperant'o, nek rakont'o pri la mov'ad'o esperant'ist'a.
La cel'o est'is ja skiz'o pri la viv'o kaj la pens'o de Ludovik'o Zamenhof. La zorg'o ne est'is, ĉu ĝi plaĉ'os al unu aŭ ali'a; nur, ĉu sufiĉ'e fidel'e kaj am'e ĝi sekv'os la ĝust'a'n ver'o'n.
Anim'o plej grand'a, geni'o plej pur'a ŝuld'as form'o'n al la ĉirkaŭ'a mond'o. Tial, per de'ven'o kaj nask'iĝ'a land'o neces'is ja komenc'i. Kio'n ŝuld'as ni al memor'o de la mort'int'o, ĉiam viv'a per inspir'o, tio'n kar'e ni konserv'as ĉiu'j en la kor'o, kiel lum'o'n.
E. P.
Ĝenevo, juli'o, 1920.
Mez'e inter Orient'o kaj Okcident'o kuŝ'as Litva land'o, kant'it'a de Mickieviĉ en Sinjor'o Tade'o:
| Litvo ! Patr'uj'o mi'a ! simil'a al san'o, Vi'a'n grand'a'n valor'o'n ek'kon'as litv'an'o, Vi'n perd'int'e. Bel'ec'o'n vi'a'n mi admir'as, Vid'as ĝi'n kaj pri'skrib'as, ĉar mi hejm'o'sopir'as...
Al mont'et'o'j arb'ar'a'j, herb'ej'o'j verd'ant'a'j, |
Sur tiu dolĉ'a ter'o viv'as jam de mil'jar'o'j unu el plej mal'nov'a'j gent'o'j de la ari'a mond'o. En la nord'a part'o est'as parol'at'a ankoraŭ la antikv'a lingv'o litova, proksim'a al la sanskrit'a.
En pur'a'j mor'o'j kaj popol'a'j kant'o'j iel reg'as atmosfer'o mister'a kun influ'o'j pens'ig'a'j al Hind'uj'o pra'temp'a.
Long'e viv'ad'is en pac'o tiu gent'o trankvil'a, de Krist'an'ism'o ne'tuŝ'it'a ĝis dek-tri'a jar'cent'o. De la ceter'a mond'o for'kaŝ'it'a per marĉ'o'j kaj dens'a'j arb'ar'eg'o'j, kie kur'as ĝis nun sovaĝ'a'j ur'bov'o'j, la popol'o daŭr'is ador'i la fort'o'j'n de la natur'o sub gigant'a'j kverk'o'j, viv'ant'a templ'o de la di'o'j.
Tie tamen ek'batal'is okcident'a vol'o kun orient'a pacienc'o.
En la mez'epok'o teŭton'a'j kavalir'o'j tiu'n land'o'n al'milit'is, po1 Sinjor'o Tade'o, traduk'o de Grabowski, kies diferenc'ig'o inter Litv'an'o kaj Litovo est'as akcept'it'a tie ĉi. La sen'de'pend'a pol'a Respublik'o konsist'is el du ĉef'a'j part'o'j: Pol'a kron'o kaj Litvo. Ne ĉiu'j Litv'an'o'j est'as Litovoj, t. e. an'o'j de la litova gent'o.
la'j nobel'o'j ĝi'n lig'is al si'a ŝtat'o, moskva car'o ĝi'n atak'is. Dum'e al'kur'ad'is el tut'a mond'o persekut'at'a'j Hebre'o'j por star'ig'i man'labor'o'n kaj komerc'o'n laŭ invit'o reĝ'a. Tiel ali'a gent'o tre mal'jun'a trov'is tie nov'a'n Palestinon kaj fond'is urb'o'j'n aŭ plen'ig'is ili'n.
Kun si ĝi en'port'is industri'o'n kaj negoc'o'n, sed ankaŭ si'a'n lingv'o'n german-jud'a'n, propr'a'n kred'o'n kaj Sabat'o'n, eĉ apart'a'j'n vest'o'j'n. Ekster'e montr'is la Hebre'o'j hered'a'n tim'em'o'n pro kutim'a'j bat'o'j, intern'e la fier'a'n fidel'ec'o'n al profet'a'j tradici'o'j:
| Aŭskult'u mi'n, vi, kiu'j kon'as la ver'o'n, Popol'o, hav'ant'a mi'a'n instru'o'n en kor'o: Ne tim'u ofend'o'n de hom'o'j, Ne trem'u antaŭ insult'o'j.
Lev'iĝ'u, lev'iĝ'u, vi'n vest'u per fort'o, Ĉu ne vi sek'ig'is la mar'o'n ? 1 |
Kiam dis'fal'is la litvo-pol'a respublik'o je la fin'o de la jar'cent'o dek-ok'a, preskaŭ la tut'a litva nobel'ar'o de long'e jam for'las'is la pra'patr'a'n lingv'o'n kaj far'iĝ'is pol'a kor'e kaj parol'e. La litov'an lingv'o'n daŭr'is uz'i vilaĝ'an'o'j en la nord'o, la blank'ruten'a'n tiu'j en la sud'o. La pol'a son'is en kastel'o'j, en preĝ'ej'o'j katolik'a'j, en la Viln'a'j alt'lern'ej'o'j, kaj en dom'o'j societ'a'j. En urb'o'j eĉ German'o'j hav'is propr'a'n koloni'o'n kaj kvartal'o'n, sed, en la strat'o'j de la komerc'o, la jud'a lingv'o son'is ĉef'e. Super tiu divers'ec'o pez'ig'is urs'a'n man'o'n la rus'a imperi'o dum la tut'a dek'naŭ'a jar'cent'o. En ĉiu'j urb'o'j amas'iĝ'is arme'o da soldat'o'j, oficir'o'j, ofic'ist'o'j rus'a'j ĉiu'grad'a'j. En la palac'o loĝ'is rus'a guberni'estr'o. Sur la ĉef'a plac'o bril'is la or'a'j tur'o'j de la rus'a preĝ'ej'o.
1 Jesaja Li, 7, 9, 10.
Du'foj'e la Pol'o'j kaj Litv'an'o'j prov'is for'sku'i la fremd'a'n prem'o'n per arm'il'o'j. En 1831 kaj 1863 tra la tut'a mond'o son'is la sang'a plend'o de la hero'a'j ribel'ant'o'j. Ambaŭ'foj'e sur la land'o'n re'fal'is des'pli pez'e la venĝ'a kruel'ec'o de la venk'int'o. Eĉ la rus'a lingv'o jam trud'iĝ'is dev'ig'e en la lern'ej'o'j.
Kiam Zamenhof est'is ses'jar'a knab'et'o en la urb'o Bjalistoko, ĵus fin'iĝ'is la du'a revoluci'o kaj post'las'is ĉie sang'o'n, larm'o'j'n, akr'a'j'n sent'o'j'n. Por dis'cel'ig'i la koler'o'n de la popol'o, la rus'a reg'ist'ar'o klopod'is perfid'e ĵet'i gent'o'j'n kontraŭ unu la ali'a'j.” Divid'e ut imperes ” far'iĝ'is oficial'a sistem'o. Tia incit'ad'o est'is tiom pli facil'a, ĉar ĉiu gent'o jam viv'is tre apart'e de la ceter'a'j. Ankaŭ per kondiĉ'o'j materi'a'j, la reg'ist'ar'o pli'akr'ig'is la naci'a'j'n diferenc'o'j'n. Lert'a leĝ'o liber'ig'is vilaĝ'an'o'j'n de sklav'ec'o al ter'mastr'o'j, sed sam'temp'e las'is ili'n sen ia propr'a kamp'o. Tial ili dev'is tamen pag'i lu'o'n per labor'o si'a, kaj barakt'i pli ĵaluz'e kun la riĉ'a'j posed'ant'o'j. Ĉar la mastr'o'j est'is pol'a'j, dum litovaj aŭ blank'rus'a'j rest'is ĉiu'j kamp'ar'an'o'j, la gent'a'j'n sent'o'j'n jam venen'is la disput'o.
Pli post'e re'nask'iĝ'is en la land'o naci'a mov'ad'o de Litovoj, kies literatur'o kaj apart'a patriot'ism'o re'flor'is kun fervor'o.
Tio'n baldaŭ persekut'is la Rus'o'j kaj mal'ŝat'is la Pol'o'j, pro suspekt'o kaj ĵaluz'o. Pli diabl'a ruz'o est'is la car'a politik'o rilat'e al Hebre'o'j. Ili'n oni pel'is okcident'e'n el divers'a'j part'o'j de Ruslando, per ĉi'a'j leĝ'o'j kaj regul'o'j, kun la cel'o super'ŝut'i pol'a'j'n urb'o'j'n kaj mal'fort'ig'i la rezist'o'n. Kiel ŝaf'ar'o for'vip'it'a, mil'o'j da mal'feliĉ'a'j Hebre'o'j ek'loĝ'is en Pol'uj'o ĉiu'jar'e. Eduk'it'a'j rus'e, fremd'a'j al kutim'o kaj al la lingv'o de la land'o, komerc'em'a'j, barakt'em'a'j por ne mort'i pro mal'sat'o, ili est'is ĉiel abomen'at'a'j de la pol'a societ'o, kvazaŭ grav'a mal'help'aĵ'o al defend'o kontraŭ Rus'o'j.
Ĉe prem'at'a'j naci'o'j konstant'a sufer'ad'o nask'as oft'e plej potenc'a'n sopir'eg'o'n de la pens'o, kvazaŭ inspir'o ĉiel'a. La litva pol'a poet'o Mickieviĉ, el Viln'o for'pel'it'a de la rus'a reg'ist'ar'o, son'ig'is tra Eŭrop'o geni'a'n al'vok'o'n al sankt'iĝ'o de si'a popol'o por sav'i ĉiu'j'n gent'o'j'n de la mond'o. Eĉ antaŭ li'a mister'a renkont'o kun la mistik'ul'o Tovianski, li jam predik'is al Pol'o'j plen'a'n mesi'an'ism'o'n. Kiel Krist'o kruc'um'it'a pro la kulp'o'j hom'a'j, tiel Pol'uj'o dis'ŝir'it'a pun'pag'is la pek'o'j'n de la ŝtat'o'j. Sed est'is ankaŭ por ĝi son'ont'a la hor'o de korp'a re'nask'iĝ'o, kaj tiam ek'reg'os pac'o sur ter'o:
| Kiel Krist'o ja venk'is la tomb'o'n, tiel ankaŭ Pol'uj'o re'viv'os, por sav'i popol'o'j'n kaj Lig'o'n ili'a'n sigel'i por daŭr'a just'ec'o. 1 |
Ĉe la pol'a'j rond'o'j en litvaj urb'o'j re'varm'iĝ'is la kor'o'j per tia esper'o. Dum'e ĉe Hebre'o'j, apart'e loĝ'ant'a'j, ankaŭ sent'iĝ'is rev'ad'o mesi'an'a. Kiu de la ekster'a mond'o ricev'as nur mal'ŝat'o'n, re'bat'o'n kaj dolor'o'n, tiu serĉ'as en si mem i'a'n ĝoj'o'n por la spirit'o kaj kre'as al si propr'a'n intern'a'n viv'o'n.
Tiel dis'vast'iĝ'is inter la jud'a'j rond'o'j, en Pol'uj'o kaj apud'e, sopir'ad'o je patr'uj'o palestina kaj je fin'a re'grup'iĝ'o de la Mosea famili'o sur la promes'it'a ter'o. Ankaŭ reg'is inter ili fid'o sen'ŝancel'a je la sankt'a rol'o de la Hebre'o'j, popol'o de Di'o elekt'it'a kaj per sufer'o prepar'it'a al grand'a task'o ne'kon'at'a.
Tio'n anonc'is jam la profet'o'j de la antikv'a temp'o, kaj prem'it'a'j kor'o'j ja rajt'as esper'i:
| Ĝoj'u kun Jerusalem, Kaj est'u gaj'a'j pri ĝi...
Jen Mi flu'ig'os sur ĝi'n
Ven'is la temp'o Ke ili ven'u kaj vid'u Mi'a'n glor'o'n. 1 |
1 El Libr'o de l’Pol'a'j Pilgrim'ant'o'j, de Adamo Mickieviĉ, naci'a poet'o, mort'int'a en 1855.
En atmosfer'o pens'a flug'is do la grand'a'j inspir'o'j mesi'an'a'j, kaj ili sem'iĝ'is en spirit'o'j'n. Sur tia ter'o de akr'a sopir'ad'o geni'o'j kresk'as plej favor'e, sed plej'part'e ja perd'iĝ'as la sem'o'j en sabl'o, ĉar la amas'o ne kompren'as la plej alt'a'n senc'o'n de la inspir'o'j. Nur la naci'a'n flank'o'n la popol'o'j vid'as klar'e.
Al simpl'a reĝ'a kandidat'o la Hebre'o'j mal'alt'ig'is Krist'o'n si'a'temp'e. Nur pri pol'a ŝtat'o pens'is la Pol'o'j, kaj ek'mir'is, kiam frat'e Mickieviĉ parol'is al Rus'o'j. Pri li'a hom'ar'am'a spirit'o el hind'o-litovaj pra'patr'o'j ili rest'is preskaŭ blind'a'j.
En Eŭrop'o milit'o'j dis'paf'ad'is pro naci'a'j cel'o'j: por ital'a liber'ig'o, por unu'ec'o german'a. La popol'o'j'n prem'is en Kaŭkazo kaj sub'ten'is en Balkano la rus'a car'o. Li'n bat'is la imperi'estr'o franc'a, kaj tiu'n venk'is la prus'a reĝ'o. La last'a'n ribel'o'n de la Pol'o'j per sang'o sub'akv'ig'is rus'a'j general'o'j. Ĉie progres'ad'is teknik'o milit'a kaj akr'iĝ'is incit'o'j naci'a'j, sed en la okcident'o la 1 Jesaja LXVI, I0, 12, 18.
gent'o'j'n divid'as ja lim'o'j natur'a'j, dum en la orient'o ili viv'as miks'it'e.
Sur la litva ter'o kvar gent'o'j mal'sam'a'j loĝ'is en la urb'o'j, kun cel'o'j kontraŭ'a'j, kun lingv'o'j divers'a'j, kun kred'o'j mal'amik'a'j.
De strat'o al strat'o reg'is mal'fid'o, suspekt'o, sur plac'o'j ofend'o ĉiu'tag'a, venĝ'em'o, persekut'o kaj mal'am'o. Sur tiu ter'o mal'feliĉ'a nask'iĝ'is Zamenhof. En kiu lok'o pli natur'e al'kresk'us tia geni'ul'o, kies vid'o pli profund'e'n tra'penetr'is, kaj pli alt'e'n super'flug'is trans la naci'a'j ego'ism'o'j al pur'e hom'a mond'rigard'o ?
De la patr'in'o la kor'o, de la patr'o la cerb'o, de la lok'o la impres'o: jen la tri ĉef'a'j element'o'j en la form'ad'o de Zamenhofa geni'o.
Konscienc'a pedagog'o est'is la patr'o Mark'us Zamenhof, nask'it'a de hebre'a'j ge'patr'o'j la 27-an de januar'o 1837 en Tikocin, ĉe la land'lim'o inter la pol'a kaj litva land'o'j, tiam reg'at'a'j de la rus'a car'o. Du'dek'jar'a jun'ul'o, li fond'is lern'ej'o'n en la najbar'a urb'o Bjalistoko, kaj edz'iĝ'is kun fil'in'o de hebre'a komerc'ist'o tie, Rozalja sofer, nask'it'a en 1839. Ne mult'a'j est'is la lern'ant'o'j, kaj ne'riĉ'a la par'o.
La 15-an de decembr'o 1859 nask'iĝ'is Ludovik'o Lazaro, la unu'a fil'o. Kvar ali'a'j kaj tri fil'in'o'j post'e ven'is. Ĝoj'o grand'a, sed zorg'o pez'a. Baldaŭ la patr'o akcept'is oficial'a'n posten'o'n: ĉe la mez'a'j ŝtat'lern'ej'o'j li far'iĝ'is instru'ist'o de geografi'o kaj modern'a'j lingv'o'j. En 1873 li trans'loĝ'is al Varsovio kun la tut'a famili'o, kaj de tiam instru'is la german'a'n lingv'o'n ĉe la Veterinar'a Institut'o kaj en real'a gimnazi'o.
Grand'iĝ'is la infan'ar'o kaj est'is ne'sufiĉ'a la salajr'o. La hejm'o dev'is mal'ferm'iĝ'i al dek kvin ĝis du'dek pension'an'o'j. Eĉ tio ne tre help'is. Baldaŭ la ge'fil'et'o'j vid'is, ke la patr'o jam al'don'is nov'a'n labor'o'n al si'a kutim'a korekt'ad'o de knab'a'j skrib'aĵ'o'j:
akcept'int'e pli'a'n cenzur'a'n ofic'o'n, li ĉiu'vesper'e sub la lamp'o mal'lig'is dik'a'n amas'o'n da fremd'a'j gazet'o'j, kaj, pren'ant'e ruĝ'a'n krajon'o'n en la man'o, tra'leg'ad'is ĵurnal'o'n post ĵurnal'o.
Tiu'n pli'a'n ofic'o'n oni komisi'is al li pro li'a rimark'ind'a kon'o de fremd'a'j lingv'o'j; sed la pedagog'a task'o pli taŭg'is laŭ li'a natur'o. Pri geografi'o li publik'ig'is en la rus'a lingv'o tre praktik'a'j'n lern'o'libr'o'j'n.
Per ĉiu'tag'a sen'ripoz'a pen'ad'o la ge'patr'o'j sukces'is hav'ig'i al si'a'j infan'o'j plen'a'n eduk'o'n en la gimnazi'o kaj universitat'o. Tri far'iĝ'is iam kurac'ist'o'j, kaj unu farmaci'ist'o.
Saĝ'a kaj sever'a est'is la patr'o, vir'o skeptik'a je rev'o'j, sed obstin'a je labor'o. Religi'a'n kred'o'n li hav'is nur unu sol'a'n, nom'e plej fidel'a'n akurat'ec'o'n al la dev'o ĉiu'tag'a.
Dolĉ'a'n anĝel'a'n natur'o'n hav'is la patr'in'o. Bon'kor'a, sent'em'a kaj ĉiel modest'a, ŝi tut'kor'e si'n don'is al si'a'j infan'o'j kaj al si'a mastr'um'ad'o. Blind'e fid'em'a je la saĝ'o kaj just'ec'o de la edz'o, ŝi tamen klopod'is mol'ig'i li'a'j'n juĝ'o'j'n en okaz'o de pun'o.
Kiam el'ir'is el patr'a skrib'o'ĉambr'o mal'feliĉ'a kulp'ul'et'o, li preskaŭ ĉiam renkont'is sur'voj'e, kvazaŭ hazard'e, la patr'in'o'n pret'a por li'n ankaŭ ” sever'e ” admon'i, dum ŝi glat'is li'a'n kap'et'o'n kun larm'o'j en la okul'o'j.” Plej cert'e ŝi'a kis'pun'o pli efik'is ol la man'o de la patr'o ”, skrib'is unu el la frat'o'j de Ludovik'o mult'a'j'n jar'o'j'n post'e.” Kiam unu el ili rest'is sen tag'manĝ'o laŭ ordon'o patr'a, ne'vid'ebl'a anĝel'o-zorg'ant'o send'is al li porci'o'n per'e de mal'jun'a kuir'ist'in'o, dum la post'tag'mez'a dorm'et'o de la famili'estr'o, kaj ĉiam kompren'ebl'e nur hodiaŭ por la last'a foj'o ”. 1 Sed ne al Ludovik'o, nur al li'a'j petol'em'a'j ge'frat'et'o'j okaz'is tia'j aventur'o'j, ĉar li'n respekt'is li'a patr'o kaj la tut'a famili'o, kvazaŭ plen'aĝ'ul'o'n. Saĝ'a, modest'a, pens'em'a, stud'em'a, neniam laŭt'a, kvankam obstin'et'a, li ĉiam evit'is sufer'ig'i iu'n ajn.
En la klas'o li jam aper'ig'is kler'o'n ne'ordinar'a'n kaj talent'o'n por 1 El privat'a leter'o de Feliks Zamenhof.
verk'ad'o. La instru'ist'o'j admir'is li'n. La amik'o'j nom'is li'n ” baron'o ”, pro li'a trankvil'a si'n'ten'o kaj ĝentil'a'j manier'o'j. Tamen tut'e ne super'ul'o mal'rid'em'a li si'n montr'is en la hejm'o kaj lern'ej'o. Pal'a kaj mal'fort'a li est'is kiel infan'et'o, sed jam vigl'a kaj ĝoj'em'a knab'o li far'iĝ'is, bon'eg'a aranĝ'ist'o de fest'et'o'j kaj ekskurs'o'j. Kiel ĉef'o'n kaj anim'o'n de la amuz'o'j, li'n ĉirkaŭ'is la ge'frat'o'j aŭ koleg'o'j. Li plej ŝat'is danc'ad'o'n, sed por problem'o'j mal'facil'a'j de lern'ej'a task'o li est'is ankaŭ tre help'em'a konsil'ant'o.
De si'a patr'in'o li hered'is la sent'em'a'n bon'kor'ec'o'n, kaj ŝi'n li ador'is, kvazaŭ di'a'n anĝel'in'o'n. Oft'e mal'san'a'n, li ŝi'n fleg'is kun zorg'em'o kor'tuŝ'ant'a, kaj ĉiu'j'n dezir'et'o'j'n ŝi'a'j'n li antaŭ'plen'um'is delikat'e. Li'n la patr'in'o kompren'ebl'e jam rigard'is fru'e kiel trezor'o'n plej kar'a'n. Ŝi am'is li'n kiel okul'pupil'o'n, kaj en la tut'a mond'o ekzist'is laŭ ŝi neni'u pli bon'a.
Kred'ebl'e prav'e. Kio star'as super la am'o patr'in'a ? Tra dolor'o'j sen'ŝancel'a, kompren'em'a kaj fidel'a, ĝi si'n don'as, kaj don'as ĝis mort'o... kaj post'e ĝi help'as ankoraŭ.
Simil'a'j am'o'j inter fil'o kaj patr'in'o ĉe mult'a'j geni'ul'o'j est'as oft'e rimark'ebl'a'j. Pop'e, Musset, lamartine ador'is si'a'n patr'in'o'n, kaj al ŝi tre mult'o'n ŝuld'is. Sam'e Zamenhof. Ŝi far'is li'n ideal'ist'o, kaj fid'is li'a'n grand'ec'o'n kun esper'o konstant'a. Pi'e ŝi gard'is tiu'n flam'o'n, kvazaŭ lum'bril'et'o'n de lamp'o sankt'a.
Simpl'a vir'in'o ŝi est'is, kaj tial li'n eduk'is, ke ĉiu'j hom'o'j est'as frat'o'j kaj egal'a'j antaŭ Di'o.
Saĝ'a patr'o li'n re'vok'is al la real'o for de la rev'o'j. La knab'o ja vid'is la fakt'o'j'n ĉirkaŭ si en strat'o'j Bjalistokoaj:
Preter la fenestr'o'j de la lign'a dom'o Zamenhofa, sur la strat'o Verd'a, pas'is ar'o da Hebre'o'j kun la tip'a'j long'a'j barb'o'j... Al la vizaĝ'o'j jen cel'traf'as neĝ'a'j kugl'o'j en paf'ad'o. Frap'o sub okul'o. Sang'as vang'o. Plend'as mal'jun'ul'o...” Ne blek'u, jud'aĉ'o'j !
hund'o'j !” kri'as la knab'o'j el krist'an'a gent'o, kaj for'kur'as, mok'ant'e la ne'kon'at'a'n jud'a'n lingv'o'n:” Hra, hre, hri, hro, hru.”
Tio'n pri'rid'as kaj aplaŭd'as rus'a leŭtenant'o:” For'marŝ'u de la trotuar'o, vi, ras'o de ŝtel'ist'o'j !...” kaj kraĉ'as la oficir'o pro mal'ŝat'o.
Sur la vend'o'plac'o mov'iĝ'as la popol'amas'o. Bru'ad'as paŝ'o'j kaj parol'o'j en zum'ad'o laŭt'a. Bril'as kolor'o'j inter korb'o'j kaj legom'o'j: verd'a'j ŝal'o'j de vir'in'o'j el la kamp'ar'o litva, ŝaf'a'j pelt'o'j, griz'a'j vest'o'j de soldat'o'j, mantel'o'j kamel'har'a'j, blu'a'j uniform'o'j de la rus'a'j ofic'ist'o'j, blank'a'j zon'o'j, ruĝ'a'j kol'um'o'j, or'a'j agl'o'j, arĝent'a'j ornam'aĵ'o'j... Disput'as la vend'ist'in'o'j kun german'a marĉand'ul'o. Al'kur'as hom'o'j. Ar'iĝ'as vid'em'ul'o'j. Ĝendarm'o'j inter'ven'as. Jen plend'as la vir'in'o'j en dialekt'o litva. La polic'an'o'j ne kompren'as.” Rus'e parol'u !” minac'as la oficir'o,” nur rus'e, ne lingv'aĉ'e ! ĉi tie est'as rus'a land'o !...” Protest'as Pol'o el la amas'o... Kie ?... Jen la vir'o. Jam li'n kapt'as la ĝendarm'o'j.
Trem'as la ĉe'est'ant'o'j, eĉ ne'vol'e. Inter tranĉ'a'j bajonet'o'j li for'marŝ'as, arest'it'a. Silent'as la vilaĝ'an'o'j. Per salut'o ĉiu'j Pol'o'j honor'as la martir'o'n, sed la German'o'j kaj Hebre'o'j ne for'pren'as si'a'n ĉap'o'n.” Jam li ĉes'os ni'n insult'i ”, murmur'as long'barb'ul'o. Koler'o fajr'as en la okul'o'j pol'a'j, mok'em'o en la rus'a'j.
Kio'n sci'as tiu'j hom'o'j unu'j pri la ali'a'j ? Ke ankaŭ ili hav'as kor'o'n, kon'as ĝoj'o'n kaj dolor'o'n, am'as hejm'o'n kun edz'in'o kaj infan'o'j ? Eĉ pens'o tia ne okaz'as. Ekzist'as nur Hebre'o'j, Rus'o'j, Pol'o'j, German'o'j... ne hom'o'j, sol'e gent'o'j. En si'a dom'o ĉiu akcept'as nur sam'gent'an'o'j'n. Kun mal'ben'o de la ge'patr'o'j for'pel'iĝ'as el la hejm'o pol'a jun'ul'in'o, se al Rus'o ŝi promes'is fid'o'n.
Pri Litovoj oni rid'as:” Est'as ja nur vilaĝ'an'o'j !” Ili'a poezi'o kaj naci'a re'vek'iĝ'o ? Laŭ Pol'o'j ” intrig'o rus'a ”, laŭ Rus'o'j ” german'a pag'it'aĵ'o ”. Eĉ i'o'n pli neni'u sci'as pro la lingv'o mal'facil'a. Pri Hebre'o'j rakont'iĝ'as strang'a'j mister'aĵ'o'j ĉe la vesper'a babil'ad'o inter slav'a'j flik'ist'in'o'j.” Mal'aper'is bub'o du tag'o'j'n antaŭ la jud'a Pask'o. Sur la pord'o sinagog'a vid'iĝ'as ruĝ'a makul'et'o sub ne'leg'ebl'a skrib'aĵ'o. Kiu pov'as kompren'i la hebre'a'n liter'aĉ'o'n ?
Terur'e ĝi aspekt'as... Ankaŭ strang'a'j ŝajn'is la rigard'o'j de la amas'o jud'a sur ŝtup'ar'o de la sinagog'o. Ĉu la Hebre'o'j ne mort'ig'us bub'o'j'n por hav'ig'i sang'o'n laŭ kaŝ'a rit'o ? Por ili la pan'ist'o kuir'as kuk'o'j'n mister'a'j'n...” Tiel kur'as la murmur'ad'o. Post'e la bub'o re'trov'iĝ'as, sed vast'iĝ'is jam la fam'o kaj efik'is en spirit'o'j.
Pri tia'j kalumni'o'j indign'is jam knab'et'o Zamenhof en Bjalistoko. Kio'n far'i, por ke la hom'o'j ne erar'u tiel abomen'e ? El tia'j kred'o'j kaj incit'o'j rezult'as iam ver'a'j katastrof'o'j.
Kvar'dek jar'o'j'n pli post'e, en 1905, rus'a'j band'o'j milit'ist'a'j sang'um'is Bjalistokon per plej terur'a pogrom'o:
” En la strat'o'j de mi'a mal'feliĉ'a urb'o de nask'iĝ'o, sovaĝ'a'j hom'o'j kun hak'il'o'j kaj fer'a'j stang'o'j si'n ĵet'is kiel plej krud'a'j best'o'j kontraŭ trankvil'a'j loĝ'ant'o'j, kies tut'a kulp'o konsist'is nur en tio, ke ili parol'is ali'a'n lingv'o'n kaj hav'is ali'a'n gent'a'n religi'o'n, ol tiu'j ĉi sovaĝ'ul'o'j. Pro tio oni frakas'is la krani'o'j'n kaj el'pik'is la okul'o'j'n al vir'o'j kaj vir'in'o'j, kaduk'a'j mal'jun'ul'o'j kaj sen'help'a'j infan'o'j...
” Oni sci'as nun tut'e klar'e, ke kulp'a est'as ar'o da abomen'ind'a'j krim'ul'o'j, kiu'j per divers'a'j plej ruz'a'j kaj plej mal'nobl'a'j rimed'o'j, per amas'e dis'sem'at'a'j mensog'o'j kaj kalumni'o'j, art'e kre'as terur'a'n mal'am'o'n inter unu'j gent'o'j kaj ali'a'j. Sed ĉu la plej grand'a'j mensog'o'j kaj kalumni'o'j pov'us don'i tia'j'n terur'a'j'n frukt'o'j'n, se la gent'o'j si'n reciprok'e bon'e kon'us, se inter ili ne star'us alt'a'j kaj dik'a'j mur'o'j, kiu'j mal'permes'as al ili liber'e komunik'iĝ'ad'i inter si kaj vid'i, ke la membr'o'j de ali'a'j gent'o'j est'as tut'e tia'j sam'a'j hom'o'j kiel la membr'o'j de ni'a gent'o, ke ili'a literatur'o ne predik'as i'a'j'n terur'a'j'n krim'o'j'n, sed hav'as tiu'n sam'a'n etik'o'n kaj tiu'j'n sam'a'j'n ideal'o'j'n kiel ni'a ? Romp'u, romp'u la mur'o'j'n inter la popol'o'j !...”
Tiel parol'is Zamenhof en 1906 dum la kongres'o en Ĝenevo. Preskaŭ la sam'o'n li jam pens'is, est'ant'e bon'kor'a knab'et'o en Bjalistoko. Dolor'is li'n la fremd'ec'o inter loĝ'ant'o'j de la sam'a land'o. Dolor'is li'n la mal'am'o'j en la tut'a mond'o. En li'a pens'em'a kap'et'o form'iĝ'is jam plan'o kaj vol'o, ke ” pli mal'fru'e ”, kiam li est'os ” grand'aĝ'ul'o ”, li nepr'e for'ig'os tiu'n ĉi mal'bon'o'n.
Divers'a'j'n rev'o'j'n utopi'a'j'n li for'ĵet'is unu post la ali'a, sed unu ĉef'a rest'is por li ĉiam pri'pens'ind'a: tio est'is la ide'o pri unu hom'a lingv'o.” Se nur la hom'o'j pov'us kompren'iĝ'i !” li sopir'is, kaj infan'e kalkul'ad'is, kiu'n lingv'o'n oni pov'us al'pren'i por la tut'mond'o. Pol'o'j mal'ŝat'us la rus'a'n, Rus'o'j ne vol'us la german'a'n, German'o'j ne toler'us la franc'a'n, Franc'o'j mal'akcept'us la angl'a'n. Kio'n far'i ? Nur neŭtral'a lingv'o pov'us ĉiu'j'n kontent'ig'i, sen ofend'o kaj ĵaluz'o. Se tia'n lingv'o'n inter'naci'a'n ĉiu'j hom'o'j lern'us krom la si'a, tiam ili pov'us mem ek'kon'i unu la ali'a'j'n, de popol'o al popol'o. Rekt'e rilat'us ili kun'e. Ĉes'us la blind'a fid'o je gazet'o'j politik'a'j aŭ incit'o'j diplomat'a'j, por decid'i kred'o'n ĝeneral'a'n pri najbar'a'j gent'o'j.
Kiam el la real'lern'ej'o Bjalistoka li trans'ir'is al la pol'a ĉef'urb'o kun la ge'patr'o'j, Ludovik'o Zamenhof en'iĝ'is varsovi'an gimnazi'o'n por klasik'a'j stud'o'j. La oficial'a'n histori'o'n li'a klar'a kompren'em'o tra'penetr'is ĝis la fund'a ver'o. Pri milit'o'j kaj lert'aĵ'o'j politik'a'j tem'is ja la tut'a instru'ad'o. Ne nur en la mal'feliĉ'a litva land'o la gent'o'j si'n mal'kon'is kaj mal'am'is reciprok'e. Ne nur tie flor'is la incit'o'j anonim'a'j. Ĉie potenc'a'j ŝtat'o'j-reg'ist'ar'o'j pri'zorg'is tio'n. De jar'cent'o'j ili jam kutim'is gvid'i la publik'a'n opini'o'n kontraŭ unu aŭ ali'a gent'o, laŭ la cel'o'j politik'a'j de la moment'o. Dum paf'il'eg'o'j fabrik'iĝ'is, jam labor'is gazet'ist'o'j, parol'ist'o'j, eĉ poet'o'j ŝovinist'a'j, por form'i sent'o'n ĝeneral'a'n.
Agent'o'j oficial'a'j dis'vast'ig'is ĉie rakont'o'j'n, suspekt'o'n kaj ekscit'o'n. Per bild'o'j kaj pres'aĵ'o'j ili tuŝ'is la kor'o'j'n de la vir'in'o'j, vek'is la indign'o'n de la popol'o, kre'is eĉ koler'o'n — ĉio'n nur por pren'i pec'et'o'n de land'o aŭ afrik'a'n koloni'o'n. Eksplod'is milit'o. Amas'e fal'is jun'a'j vir'o'j. Funebr'is la vir'in'o'j. Mizer'is la loĝ'ant'ar'o de la vilaĝ'o'j detru'it'a'j. Pac'o far'iĝ'is. La ŝtat'o perd'is cent mil hom'o'j'n propr'a'j'n, kaj aneks'is kvin'dek mil nigr'ul'o'j'n.
Glor'as la general'o'j, bru'as la tambur'o'j, son'as muzik'o'j. Mir'ind'a sukces'o. La venk'it'a ŝtat'o pet'as alianc'o'n. Jam fin'iĝ'is incit'ad'o. De nun vid'u la bon'aĵ'o'j'n kaj forges'u ĉiu'j'n pek'o'j'n ! Sed amik'o jam mal'nov'a ek'ĵaluz'as, postul'as ” kompens'aĵ'o'n ”. Kontraŭ tiu nun ek'marŝ'u la impres'maŝin'o, kaj ĉio sam'e re'komenc'u !... k. t. p.
En la geni'a cerb'o de la jun'ul'o dis'volv'iĝ'is tiu bild'o kun preciz'o frap'a. Romp'u, romp'u la mur'o'j'n inter la popol'o'j ! pens'is la knab'o Zamenhof. Ili est'as ja lul'il'o en la man'o'j de gvid'ant'o'j anonim'a'j. Ĉes'u la mal'kompren'o pro ne'kon'o reciprok'a !
Nur intrig'ant'o'j ĝi'n profit'as. La naci'o'j dev'as mem kontrol'i la ekster'a'n mastr'um'ad'o'n. Ili dev'as mem rilat'i kun ceter'a'j. Ĉes'u la monopol'o de kelk'a'j mal'pac'ul'o'j ! Nur de ne'sci'o ili ten'as la tut'pov'o'n. Fal'u la mur'o'j, ili fal'os kun'e. Nur en mal'lum'o viv'as la vampir'o'j. Bril'u la sun'o, ili mal'aper'os.
Kun fervor'o li lern'is la grek'a'n lingv'o'n kaj latin'a'n. Jam li si'n vid'is vetur'ant'a tra la mond'o, kaj per flam'a'j parol'ad'o'j predik'ant'a, ke hom'o'j re'viv'ig'u tia'n lingv'o'n de la antikv'a temp'o kaj ĝi'n uz'u por komun'a'j cel'o'j. Ĉu ne parol'is grek'e la tut'a mond'o kultur'it'a en la epok'o aleksandra ? Ĉu ne diskut'is per latin'a'j vort'o'j ĉiu'j scienc'ul'o'j kaj kler'ul'o'j en Eŭrop'o dum jar'cent'o'j de la bril'a Re'nask'iĝ'o ? Ĉu ne latin'e verk'is Kalvino kaj Erasm'o por du'dek popol'o'j ?
Tamen la latin'a est'as mal'facil'a, plen'a de antikv'a'j form'o'j sen'util'a'j, mank'a je modern'a'j esprim'il'o'j. Pli simpl'a, pli taŭg'a por nun'a uz'ad'o dev'us est'i la rev'it'a lingv'o. Ĝi dev'us est'i tuj lern'ebl'a kaj uz'ebl'a de la popol'o'j mem, ne nur de kler'ul'o'j.
Pri labor'ist'o'j, pri mal'riĉ'a'j hom'o'j pen'ant'a'j la tut'a'n tag'o'n, la gimnazi'an'o Zamenhof pens'is pli kaj pli. En la famili'a rond'o li ŝat'is leg'i laŭt'e el la vers'aĵ'o'j de la poet'o rus'a nekrasov, antaŭ'majstr'o de Gorki. Pri klopod'o'j kaj sufer'o'j, pri mal'bel'a'j dom'o'j, kie mort'o kaj mizer'o danc'as kun'e, kant'is la plej ŝat'at'a verk'ist'o. Dum la tut'a viv'o Zamenhof am'is la popol'o'n labor'em'a'n kaj prefer'is loĝ'i en ĝi'a'j kvartal'o'j for el mond'an'a societ'o.
Tiu'j hom'o'j est'as fin'e la ĉef'a'j ofer'o'j de la inter'gent'a'j incit'o'j. En okaz'o'j de buĉ'ad'o, ili ĉiam unu'a'rang'e dev'as pag'i per si'a sang'o kaj trankvil'o. Tra la tut'a mond'o la mal'riĉ'ul'o'j sopir'as al pac'o kaj progres'o. Kiam ili vesper'e, lac'a'j, re'ven'as al la griz'a hejm'o, ili'a pens'o serĉ'as lum'o'n, ili'a sent'o rev'as al man'o'j por prem'i frat'e en la si'a'j trans mar'o'j kaj ŝtat'lim'o'j.” Labor'ist'o'j ĉiu'land'a'j unu'iĝ'u !” baldaŭ post'e jam far'iĝ'is deviz'o de la amas'o'j. Sed mur'o'j star'as inter ili, dik'a'j, alt'a'j, ĉef'e lingv'a'j. Romp'u, romp'u tiu'j'n mur'o'j'n ! pens'ad'is la jun'a Zamenhof. La lingv'o help'a de la hom'ar'o dev'as est'i por ĉiu'j facil'a. Rapid'o, logik'o dev'as reg'i ĝi'a'n fundament'o'n.
De tiam li komenc'is serĉ'i i'o'n nov'a'n per art'a'j prov'o'j.
Ĉu lingv'o pov'as art'e konstru'iĝ'i, baz'it'a sur sol'a logik'o ? demand'is si'n la jun'ul'o, kaj serĉ'is material'o'n por vort'ar'o. Kial ne konsent'i pri vort'et'o'j plej mal'long'a'j, kiel ba, ca, da, be, ce, de, ab, ac, ad, eb, ec, ed, kaj arbitr'e fiks'i ĉies difin'it'a'n senc'o'n ?
Ne ebl'e, li ek'vid'is tuj. Tia'j'n vort'o'j'n eĉ li mem ne pov'is lern'i.
Ili'n memor'i super'us hom'a'n fort'o'n.
Viv'ant'a'j'n vort'o'j'n lingv'o dev'as hav'i, se ĝi cel'as viv'i mem.
Ĉerp'i el la komun'a font'o de la eŭrop'a'j lingv'o'j, jen la solv'o.
Vort'ar'o latin'a-german'a est'us plej inter'naci'a. Angl'o'j, Franc'o'j, Hispan'o'j kaj Ital'o'j, Holand'an'o'j, German'o'j, Skandinav'o'j kaj eĉ Slav'o'j kon'us ĝi'a'j'n element'o'j'n kiom ebl'e plej mult'a'j'n. Vort'o'j kiel hor'o, kart'o, vin'o, brun'a, kaj ceter'a'j aparten'as ja sam'temp'e al dek tri ĝis du'dek lingv'o'j. La elekt'o dev'us est'i kvazaŭ voĉ'don'ad'o de la plej'mult'o. Tamen hom'a lingv'o est'as afer'o grand'eg'a. Riĉ'eg'a'j gramatik'o'j, dik'a'j vort'ar'o'j, dek mil'o'j da esprim'o'j tim'ig'is la jun'a'n Zamenhofon. Kiel ir'i ĝis la fin'o ?
Iam, sur la strat'o, fajr'er'a ek'kompren'o trankvil'ig'is li'n.” Unu foj'o'n, kiam mi est'is en la ses'a aŭ sep'a klas'o de la gimnazi'o, mi okaz'e turn'is la atent'o'n al la sur'skrib'o Ŝvejcarskaja ( pord'ist'ej'o ), kiu'n mi jam mult'a'j'n foj'o'j'n vid'is, kaj post'e al la el'pend'aĵ'o konditorskaja ( suker'aĵ'ej'o ). Ĉi tiu-skaja ek'interes'is mi'n, kaj montr'is al mi, ke la sufiks'o'j don'as la ebl'o'n, el unu vort'o far'i ali'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n oni ne bezon'as apart'e el'lern'ad'i. Ĉi tiu pens'o ek'posed'is mi'n tut'e, kaj mi subit'e ek'sent'is la ter'o'n sub la pied'o'j. Sur la terur'a'j'n grand'eg'a'j'n vort'ar'o'j'n fal'is radi'o de lum'o, kaj ili komenc'is rapid'e mal'grand'iĝ'ad'i antaŭ mi'a'j okul'o'j.” 1 De tiam li stud'ad'is la sistem'o'n de sufiks'o'j kaj prefiks'o'j en divers'a'j lingv'o'j. Kia riĉ'a font'o ! Kia mir'ind'a pov'o por kresk'ad'o kaj mult'iĝ'o ! Plej mult'a'j lingv'o'j uz'as ili'n blind'e kaj sen'ord'e. Per ver'e plen'a kaj regul'a util'ig'o de tiu fort'o, riĉ'a vort'ar'eg'o dis'flor'us el mal'grand'a radik'ar'o. Nur-in'o,-aĵ'o,-ist'o,-em'a,-ig'i,-iĝ'i cent'obl'ig'us ĝi'n. Dek mil vort'o'j mem'form'iĝ'us sen apart'a lern'o.
Li'a'j instru'ist'o'j en la lern'ej'o rigard'is Ludovik'o'n Zamenhof kiel lingv'ist'o'n rimark'ind'a'n. Tre jun'a li jam lern'is la franc'a'n kaj german'a'n. En la kvin'a gimnazi'a klas'o li ek'stud'is la angl'a'n. El'parol'o mal'facil'a, ortografi'o mal'preciz'a, sed kia fort'o kaj rapid'o en la fraz'o'j ! Gramatik'o ? Tre mal'mult'a. Nur kelk'a'j antikv'aĵ'o'j mal'regul'a'j. Riĉ'a lingv'o do tut'e ne bezon'as deklinaci'ar'o'n, konjugaci'ar'o'n, aŭ sintaks'o'n mal'facil'a'j'n. Kelk'a'j montr'il'o'j ĉiam sam'a'j sufiĉ'as por la verb'a'j temp'o'j. Fin'iĝ'o'j pli'a'j kiel o, a, e, util'u kvazaŭ nur sufiks'o'j, por form'i nom'o'j'n el verb'o'j, el verb'o'j adjektiv'o'j'n, kaj adverb'o'j'n el ceter'a'j.
1 El la Leter'o al N. Borovko pri la De'ven'o de Esperant'o, el rus'a lingv'o traduk'it'a de V. gernet ( Lingv'o Inter'naci'a 1896, n'os. 6-7; Esperant'a'j Proz'aĵ'o'j, p. 239 ).
Sam'temp'e krom la lingv'a, ali'a el'labor'o okup'is Zamenhofon en tiu'j jar'o'j. Li'a patr'in'o est'is kred'ant'in'o. Li'a patr'o ateist'o.
Li mem jam kiel knab'o perd'is la fid'o'n religi'a'n. Li'a logik'o ne permes'is al li kred'i la instru'o'n de la pastr'o'j. Sed, est'ant'e dek'ses'jar'a, li sufer'is pro mal'plen'o en la kor'o. Li ne vid'is i'a'n senc'o'n en la viv'o. Por kio li labor'as ? Pro kio li ekzist'as ? Kio est'as hom'o'j ? Kial ne tuj mort'i ? Ĉio ŝajn'is al li van'a kaj naŭz'a.
Por li tre turment'a est'is tiu temp'o. Tiam'a portret'o, iom krud'a kaj mal'dolĉ'a, montr'as la mal'ĝoj'o'n de la gimnazi'an'o.
Intern'a kriz'o li'n sav'is. Iom post iom li ek'trov'is la ver'o'n por si mem. Li kompren'is i'a'n senc'o'n en la natur'o. Li sent'is alt'a'n vok'o'n pli preciz'a'n al hom'ar'a cel'o. Li form'is propr'a'n kred'o'n pri viv'o kaj pri mort'o. Dek'sep'jar'a li akir'is nov'a'n fid'o'n kaj feliĉ'o'n de la anim'o ekster dogm'o'j. Li sent'is fort'a'n inspir'o'n en la kor'o. Pli fervor'e li re'ven'is al verk'ad'o. 1 Post'a portret'o montr'as la ŝanĝ'o'n en la okul'o'j. Dolĉ'ec'o reg'as.
En la jar'o 1878, Zamenhof sid'is en la last'a klas'o de la gimnazi'o. Tiam jam est'is pret'a projekt'o de li'a lingv'o, ankoraŭ ne tut'e simil'a al la nun'a Esperant'o. Kelk'a'j koleg'o'j interes'iĝ'is pri li'a long'a labor'ad'o. Al ili li ĝoj'e kon'ig'is la nov'a'n lingv'o'n. I'o'n tiel simpl'a'n kaj facil'a'n neni'u el ili antaŭ'kred'is. Fervor'e ses aŭ sep el'lern'is la sistem'o'n.
1 Vid'u antaŭ'mort'a'n konfes'o'n pri tiu kriz'o en ĉapitr'o XII.
En la ge'patr'a loĝ'ej'o ĉe strat'o novolipie, Ludovik'o hav'is propr'a'n ĉambr'o'n izol'it'a'n sur la ter'etaĝ'o. Tie kun'ven'is li'a amik'ar'o ĉe la am'at'a grup'estr'o. Kun'e ĉiu'j fervor'ad'is pri la hom'a re'frat'iĝ'o. Alt'a la rev'o, grand'a la task'o. La 5-an de decembr'o ili fest'is la viv'ig'o'n de la lingv'o. Ĉirkaŭ kuk'o, de la patr'in'o am'e kuir'it'a, sid'is Ludovik'o kun koleg'o'j entuziasm'a'j. La unu'a'n foj'o'n son'is li'a ” lingwe universal'a ”. Post parol'o'j esper'plen'a'j, ili kant'is himn'o'n de frat'ec'o:
| mal'amik'et'e de las nacjes kadó, kadó, jam temp’ está ! la tot’ homoze in familje ( mal'amik'ec'o de la naci'o'j la tut'a hom'ar'o en famili'o |
En juni'o 1879 fin'iĝ'is la gimnazi'a kurs'o kaj ĉiu'j koleg'o'j dis'ir'is. La person'o de ili'a ĉef'amik'o las'is ĉe ili tiel fort'a'n impres'o'n, ke ili eĉ komenc'is propagand'i li'a'j'n ide'o'j'n kaj parol'i pri la nov'a lingv'o. Sed, kiel Zamenhof mal'gaj'e konstat'is pli mal'fru'e,” renkont'int'e la mok'o'j'n de la hom'o'j matur'a'j, ili tuj rapid'is mal'konfes'i la lingv'o'n, kaj mi rest'is tut'e sol'a ”. Tiel okaz'as preskaŭ sen'escept'e al la grand'a'j inspir'it'o'j tra tut'a hom'ar'a histori'o. Ankaŭ hejm'e li dev'is sufer'i bat'o'n pli kruel'a'n. Ĝis tiu temp'o la patr'o laŭ'ŝajn'e ne mal'aprob'is li'a'n labor'o'n, ĉar la knab'o tamen bril'e sukces'is ĉiu'j'n ekzamen'o'j'n. Sed kiam ven'is la moment'o for'las'i la gimnazi'o'n kaj elekt'i profesi'o'n, tiam blov'is kriz'a vent'o.
Jam oft'e kon'at'ul'o'j aŭ koleg'o'j profesor'a'j de Mark'us Zamenhof admon'is li'n pri li'a fil'o.” Ide'o tiel fiks'a en kap'o jun'ul'a minac'as ja frenez'o'n. Domaĝ'e est'us las'i tia'n talent'ul'o'n perd'iĝ'i en ĥimer'o'j. Baldaŭ li mal'san'iĝ'os, se li daŭr'as plu !” Tiel babil'is bon'intenc'a'j konsil'ant'o'j.
Pri la est'ont'ec'o de la knab'o ĉef'e zorg'is li'a patr'o. Kio'n li far'os en la viv'o, se ĉiu'j li'n rigard'os kiel vir'o'n ne'serioz'a'n, nur ” rev'ul'o'n ”? Kurac'ist'a est'is tiam unu el la sol'a'j karier'o'j permes'it'a'j al Hebre'o'j en la rus'a Imperi'o. Util'a stud'o, ne rev'aĵ'o'j, tiam urĝ'is antaŭ ĉio. Tial Ludovik'o dev'is eĉ promes'i, ke li for'las'os la afer'o'n pri mond'lingv'o, almenaŭ provizor'e. Pez'a kaj dolor'a est'is la ofer'o.
Tie star'is la altar'o. Sur tabl'o kuŝ'is la kajer'o'j kun vort'ar'o, gramatik'o, vers'aĵ'o'j kaj traduk'o'j en la nov'a lingv'o. Kar'a'j manuskript'o'j, rezult'o de mult'jar'a pri'pens'ad'o kaj serĉ'ad'o. Ĉu for'don'i la tut'o'n ? La patr'o tio'n postul'is. En li'a'n ŝrank'o'n mal'aper'is ĉio. Dik'a ŝnur'o lig'is la pak'aĵ'o'n. Ferm'iĝ'is pord'o.
Post long'a kis'o de la patr'in'o la student'o for'vetur'is Moskvon. Urb'eg'o vast'a. Universitat'o plen'eg'a. Bril'as la Kreml'a'j tur'o'j. Sur strat'o'j neĝ'o blank'a. Kur'as glit'vetur'il'o'j, tint'ad'as sonor'il'et'o'j. Rapid'as ĉeval'o'j long'har'a'j. Ĉie viv'o gaj'a, vigl'a.
Mal'riĉ'e loĝ'is la jun'ul'o. Per lecion'o'j li gajn'et'is iom. Sed mal'facil'e jun'a hebre'o trov'as eĉ okaz'o'j'n por instru'i. Li ankaŭ verk'et'is iom por gazet'o, moskovskie viedomoŝti. Hejm'e la ge'patr'o'j tim'e zorg'is.” Nur dek naŭ rubl'o'j'n mi el'spez'as en monat'o ”, li skrib'is por ili'n trankvil'ig'i. Sed kiel li si'n nutr'is !
Konscienc'e li stud'ad'is medicin'o'n. Ankaŭ li klin'iĝ'is si'a'vic'e super korp'o'j de mort'int'o'j en la dis'sekc'a ĉambr'eg'o. Simpati'e li mal'kovr'is la intern'a'n meĥanism'o'n de la hom'a form'o.
Eĉ tie li'n sekv'is li'a rev'o. Ĉu ne simil'a'j est'as ĉiu'j hom'o'j, kun sam'a'j organ'o'j, sam'a'j bezon'o'j, sam'a'j tim'o'j kaj dezir'o'j dum la viv'o ? Ĉu lingv'a'j aŭ kolor'a'j diferenc'o'j ŝanĝ'as tio'n ? Mal'kon'o inter gent'o'j dev'us ĉes'i.
Li plen'um'is tamen la promes'o'n.” Por pens'ad'i pri la hom'ar'o, atend'u kelk'a'j'n jar'o'j'n !” son'is la admon'o patr'a. Sed grand'a mal'plen'o dolor'is en la kor'o. Kiel viv'i sen cel'o ideal'a ? Li'a pens'o kompat'em'a serĉ'is material'o'n. Ĝi si'n turn'is tiam al la sufer'o'j de la Hebre'o'j. Leg'aĵ'o en ĵurnal'o atent'ig'is li'n. La cion'ist'a re'vek'iĝ'o li'n al'log'is. Ankaŭ li'a gent'o, kiel ĉiu'j, rajt'as est'i re'kon'at'a kaj ŝat'at'a. Kial nur Hebre'o'j dev'us kaŝ'i aŭ pri'hont'i si'a'n naci'ec'o'n ? Ankaŭ ili rajt'as hav'i propr'a'n centr'o'n de kultur'o. Nep'o'j de Moseo star'as ĉie dis'sem'it'a'j. Mal'feliĉ'o prem'as mult'a'j'n. Trans la mar'o blu'a de la Helen'o'j kuŝ'as la antikv'a Palestino. Labor'ad'o, kolekt'ad'o, vol'o pacienc'a konduk'os al mirakl'o. Iam ebl'e star'os tie sur la ter'o de la profet'o'j nov'a hejm'o de la Hebre'o'j. Instru'ej'o, kongres'ej'o mal'ferm'os si'a'j'n pord'o'j'n. Koloni'an'o'j ek'loĝ'os en la ĉirkaŭ'o. Nur just'a pov'is est'i tia plan'o. La dis'a popol'o re'gajn'u la esper'o'n. Eĉ pli jun'a, Zamenhof jam verk'is vers'o'j'n en la rus'a lingv'o. Poem'o'n al Hebre'o'j li pres'ig'is nun en Rusk'i Jevrej:
| Al altar’de liber'ec'o, frat'o'j nun rapid'u ! Por konstru'i propr'a'n hejm'o'n ĉiu port'u brik'o'n.
Eĉ se mult'a'j'n jam for'ŝov'os vent'o, akv'o, kaj mal'saĝ'o, Vek'iĝ'u, popol'o kutim'a je bat'o'j ! En tia temp'o dorm'o est'us hont'a.
Per ond'o fort'a de l’amas'o Al altar’de liber'ec'o, frat'o'j nun'rapid'u !... |
Elokvent'e son'is la al'vok'o jun'ul'a. Tamen Zamenhof ne far'iĝ'is iam gvid'ant'o inter la cion'ist'o'j. Ĉia tro'grand'ig'o de la merit'o de la Hebre'o'j li'n dolor'is. Konstant'a re'dir'ad'o pri ” naci'o sankt'a super ĉiu'j ” vund'is li'a'n sent'o'n, kvazaŭ ofend'ad'o al ceter'a'j gent'o'j. Akr'a mal'laŭd'o kontraŭ Pol'o'j, Rus'o'j, aŭ Ruman'o'j mal'plaĉ'is al li. Plend'o'j pri prem'ant'a'j reg'ist'ar'o'j ŝajn'is al li prav'a'j, sed ne mal'am'o al popol'o'j. Eĉ inter li'a'j sam'gent'an'o'j la plej mal'grand'a vort'o ŝovinist'a li'n re'pel'is.
Ankaŭ la Hebre'o'j tre bezon'is pli proksim'e kon'i la ceter'a'j'n gent'o'j'n. Ankaŭ por ili urĝ'is lingv'o inter'naci'a. Ke ili ek'kompren'u la diferenc'o'n inter la amas'o'j kaj la sekret'a'j incit'ant'o'j, ke ili kon'u la histori'o'n de la ali'a'j: ankaŭ la ceter'a'j ja sufer'is, ankaŭ ili'n prem'is potenc'ul'o'j, ankaŭ ili'n ekspluat'as mal'grand'a nombr'o da lert'ul'o'j. Hebre'o'j am'u si'a'n leĝ'o'n, si'a'n gent'o'n kaj kutim'o'j'n, sed ili super ĉio am'u la hom'ar'o'n kaj ĝi'n serv'u kiel frat'o'j. Tiel sent'is la student'o pri'pens'em'a, kaj re'ven'is al si'a rev'o.
Eĉ la ” dek naŭ rubl'o'j ” ne trov'iĝ'is tro facil'e ĉe la komenc'o de la monat'o, kaj ili ne sufiĉ'is. Zamenhof ne ŝat'is trud'i el'spez'ad'o'n al ge'patr'o'j. Du jar'o'j jam for'pas'is. En somer'o 1881 li re'ven'is hejm'e'n.
En Varsovio li daŭr'ig'os medicin'a'n stud'ad'o'n ĉe la universitat'o. Al la am'at'a patr'in'o li rakont'is pri la pez'o de la promes'o al patr'o. Li'a viv'cel'o rest'is sam'a. Hom'o'j dev'as re'frat'iĝ'i. Kie kuŝ'as la paper'o'j kaj prov'aĵ'o'j de la lingv'o inter'gent'a ? En liber'temp'o li ja pov'os ili'n tra'rigard'i kaj re'ven'i al labor'o kar'a.
Kun larm'o'j la patr'in'o sid'is pal'a. Ŝi silent'is. Ŝi'a blank'a man'o dolĉ'e glat'is la kap'o'n de la grand'a fil'o. Jam du'dek'du'jar'a li est'is. Kiel aŭd'os li la ver'o'n ? Unu tag'o'n ŝi'a edz'o ja brul'ig'is li'a'j'n manuskript'o'j'n. Saĝ'a kaj sever'a, nur pro am'o patr'a li tio'n far'is. Li kred'is, ke li tiel ” sav'os ” si'a'n fil'o'n. Oft'e ŝi jam plor'is pri tiu ekzekut'o. Nun re'ven'is la plor'o'j. Ŝi silent'is.
Ludovik'o ŝi'n kompren'is. La tut'a'n dram'o'n li diven'is. Tuj li nur pet'is la patr'o'n re'don'i la promes'parol'o'n. Urĝ'as liber'ec'o.
Nepr'e li'n vok'as cert'a dev'o. Li nur promes'os tio'n al si mem, ke al neni'u li parol'os pri si'a cel'o kaj labor'o, ĝis li fin'os universitat'o'n.
Fakt'e ne tro grav'a est'is la perd'o de la skrib'aĵ'o'j. Efektiv'e li memor'is ĉio'n parker'e. Kun fervor'o li re'far'is si'a'n verk'o'n.
Sur la kajer'o'j de aŭgust'o 1881 re'aper'as preskaŭ la sam'a lingv'o kiel en 1878. Tamen est'is jam progres'o. La bel'a balad'o de Heine ” En sonĝ'o ” est'is jen'e traduk'it'a el german'a:
| Mo bella princ'in'o il sonto vidá ko zuoj malseŝaj e pal'a'j, sul dillo, sul verd'a no ko'e sidá il arm'o'j amizaj e kal'a'j. .
” La kron’ de ta padro fi'o pu mo esté, la skepro diantiza, rol mo ne volé, ” To et ne estebla ” , ŝo palla a mo, |
Dum ses jar'o'j Zamenhof labor'is ĉiu'tag'e, bon'ig'ant'e kaj prov'ant'e si'a'n lingv'o'n. Li traduk'is pec'o'j'n el aŭtor'o'j divers'land'a'j. Li skrib'is verk'o'j'n original'a'j'n. Li laŭt'e leg'is al si la skrib'it'a'j'n paĝ'o'j'n. Mult'a'j form'o'j ŝajn'is bon'a'j teori'e, sed la praktik'o montr'is ili'n mal'oportun'a'j. Jen tio est'is pez'a, kaj ĉi tio mal'bel'son'a.
” Mult'o'n mi dev'is ĉirkaŭ'hak'i, anstataŭ'i, korekt'i, kaj radik'e trans'form'i. Vort'o'j kaj form'o'j, princip'o'j kaj postul'o'j puŝ'is kaj mal'help'is unu la ali'a'n, dum'e en la teori'o, ĉio apart'e kaj en mal'long'a'j prov'o'j, ili ŝajn'is al mi tut'e bon'a'j. Tia'j objekt'o'j kiel ekzempl'e la universal'a prepozici'o je, la elast'a verb'o met'i, la neŭtral'a, sed difin'it'a fin'iĝ'o aŭ, k. t. p., kred'ebl'e neniam en'fal'us en mi'a'n kap'o'n teori'e. Kelk'a'j form'o'j, kiu'j ŝajn'is al mi riĉ'aĵ'o, montr'iĝ'is nun en la praktik'o sen'bezon'a balast'o; tiel ekzempl'e mi dev'is for'ĵet'i kelk'a'j'n ne'bezon'a'j'n sufiks'o'j'n.” 1 Dum tiu pur'ig'a labor'o ankaŭ for'iĝ'is el la lingv'o kelk'a'j latin'a'j radik'o'j, kiel ekzempl'e anno kaj diurn'o, kaj anstataŭ'iĝ'is per jar'o kaj tag'o. Efektiv'e-an'o jam est'is sufiks'o kun senc'o mal'sam'a, kaj ali'flank'e Zamenhof ne vol'is vort'o'j'n kun du'obl'a liter'o. Diurn'o tre mal'bel'e son'is en kun'met'it'a'j vort'o'j kiel ĉiu'diurn'e aŭ diurn'mez'e, kaj ankaŭ est'is inter'naci'a fakt'e nur por mal'grand'a nombr'o da hom'o'j kler'a'j, kiu'j kon'as la latin'a'n lingv'o'n aŭ tia'j'n vort'o'j'n franc'a'j'n kiel diurn'e, neniam uz'at'a'j'n de la popol'o. Dum'e tag'o est'as almenaŭ tuj kon'at'a de plur'a'j grand'a'j popol'o'j per uz'ad'o ĉiu'tag'a, do fakt'e mult'e pli inter'naci'a. Sam'e pli bel'son'a kaj el la grek'a lingv'o anstataŭ'is e latin'a'n, ne sufiĉ'e klar'a'n al orel'o'j por divid'i fraz'o'j'n sen konfuz'o.
Kiam post'e ekster'ul'o'j vol'is ” perfekt'ig'i ” la vort'ar'o'n, ili oft'e nur re'ven'is al la unu'a form'o, kaj nur marŝ'is mal'antaŭ'e'n sur la voj'o jam paŝ'it'a de vir'o pli spert'a kaj pli zorg'a. Teori'e dir'is ili,” tiu form'o est'us cert'e pli scienc'a ol ĉi tiu ”. Ankaŭ Zamenhof jam trov'is la sam'o'n antaŭ ili, sed mult'jar'a praktik'ad'o vid'ig'is al li grav'a'n mal'taŭg'ec'o'n de la unu'a kaj neces'o'n ĝi'n for'ig'i per pli bon'a.
Ke ” geni'o est'as long'a pacienc'o ”, kiel kant'is Viktor Hug'o, tio'n montr'is la ses jar'o'j de sen'ĉes'a polur'ad'o per prov'ad'o. En la infan'a'j jar'o'j Zamenhof fervor'is por muzik'o. Li lud'is fortepian'o'n, kaj li ŝat'is kant'i. Tial harmoni'o ĉiam reg'is li'a'n gust'o'n.
1 Leter'o al Borovko.
Li ne kred'is, ke sufiĉ'as gramatik'o kaj vort'ar'o por viv'ig'i lingv'o'n. Ĉiu mal'graci'o aŭ pez'ec'o en la fraz'o'j li'n akr'e sufer'ig'is.
Long'e li plend'ad'is al si mem, ke la lingv'o ne sufiĉ'e ” flu'as ”.
Tial li komenc'is nun evit'i laŭ'vort'a'n traduk'ad'o'n el tiu aŭ ali'a lingv'o. Li pen'is rekt'e pens'i en la nov'a.
Iom post iom ĝi ek'ir'is mem. Ĝi mal'pez'iĝ'is. Ĝi pli rapid'is.
Ĝi jam ĉes'is est'i ombr'o de la ceter'a'j. Ĝi ricev'is si'a'n viv'o'n, si'a'n spirit'o'n, si'a'n karakter'o'n propr'a'n. Ĝi nun dolĉ'e puŝ'is for la influ'o'j'n de la ekster'o. Ĝi jam flu'is tiam, fleks'ebl'e, graci'e, kaj ” tut'e liber'e, kiel la viv'a ge'patr'a lingv'o ”.
Tiam est'is la ver'a nask'iĝ'o de la lingv'o inter'naci'a. Ĉar kiel help'us la hom'ar'o'n sen'viv'a kolekt'o da vort'o'j ? Kiom ĝi valor'us, eĉ kun aprob'o de naŭ'dek scienc'ul'o'j ? Ĉiu tir'us si'a'flank'e.
Mank'us fundament'o. Ne est'us ia stil'o komun'a. Ne ekzist'us ia kutim'o por regul'ig'i liber'ec'o'n. Kontraŭ'e, pro la Zamenhofa pacienc'o kaj geni'o la lingv'o jam viv'is, kiam ĝi aper'is. En si ĝi jam port'is cert'a'n fort'o'n, ĉar grand'a hom'o ĝi'n uz'ad'is. La gramatik'o kaj vort'ar'o est'is ja scienc'a'j kaj tial ne'person'a'j, krom elekt'o'j aŭ prefer'o'j de fin'iĝ'o'j aŭ vort'et'o'j. Sed la spirit'o kun'lig'ant'a, la stil'a fundament'o, jam est'is sigel'it'a'j per man'o tre person'a. En ĝi'n Zamenhof met'is mult'o'n el si mem. Per ĝi li esprim'is nov'a'n sent'o'n, nov'a'n hom'a'n sopir'ad'o'n.
Impres'ant'a est'is li'a person'ec'o, modest'a pri si mem, sed obstin'a pri la cel'o. Ĝi simbol'is rev'o'n de mult'a'j kor'o'j ne'kon'at'a'j. Tial ĝi influ'is post'e la unu'a'n rond'o'n de la verk'ant'o'j en la nov'a lingv'o.
Naci'a literatur'o komenc'iĝ'as ĝeneral'e per milit'a poem'ar'o.
Ĝi'a'n stil'o'n kaj spirit'o'n sign'as fam'a kant'ist'o pri batal'o'j. Okaz'is mal'e por lingv'o Zamenhofa. En pac'a'j kant'o'j ĝi el'ir'is al publik'o. Pri hom'a re'frat'iĝ'o ankaŭ skrib'is la sekv'ant'o'j de la Majstr'o.
Ankaŭ la propr'a'n anim'stat'o'n li esprim'is. Dum ses jar'o'j li rest'ad'is sub silent'o. Ĝi est'is temp'o mal'facil'a. Al neni'u li parol'is pri si'a labor'ad'o. La kaŝ'ec'o li'n turment'is. Tial li mal'ŝat'is el'ir'ad'i. Neni'e li ĉe'est'is, en neni'o part'o'pren'is. En rond'o'j societ'a'j li sent'is si'n fremd'ul'o. Tiel pas'is for la plej bel'a'j jar'o'j de la viv'o, la student'a'j, mal'gaj'e kaj dolor'e. Tiu'n fajr'o'n kaj sufer'o'n sub silent'o li pentr'is per la tiam'a vers'aĵ'o:
| Mi'a Pens'o
Sur la kamp'o, for de la mond'o, antaŭ nokt'o de somer'o
Kaj pri viv'o detru'it'a ŝi rakont'as kompat'ant'e — ” Ĉu vi dorm'as ? Ho, sinjor'o, kial tia sen'mov'ec'o ?
Ha, kred'ebl'e re'memor'o el la kar'a infan'ec'o ?” Mi'a pens'o kaj turment'o, kaj dolor'o'j kaj esper'o'j ! Kiom de mi en silent'o al vi ir'is jam ofer'o'j !
Kio'n hav'is mi plej kar'a'n — la jun'ec'o'n — mi plor'ant'a
Fajr'o'n sent'as mi intern'e, viv'i ankaŭ mi dezir'as;
Se ne plaĉ'as al la sort'o mi'a pen'o kaj labor'o, |
Tamen iam ” la amik'in'o en la rond'o ” diven'is la mister'o'n.
Klar'a Zilbernik, fil'in'o de Kovn'a komerc'ist'o, renkont'is Zamenhofon ĉe bo'frat'o si'a. Sprit'a, gaj'a, energi'a kaj bon'kor'a, ŝi atent'e rimark'ad'is la jun'ul'o'n silent'em'a'n kaj tim'em'a'n.
Grand'a frunt'o pur'a kaj pens'em'a; sub la okul'vitr'o'j rigard'o lum'a kaj profund'a.
Am'o ven'is inter ili. Unu tag'o'n li konfes'is al ŝi si'a'j'n du sekret'o'j'n. Ŝi kompren'is, kaj decid'is part'o'pren'i li'a'n viv'o'n de si'n'don'o.
Ŝi pov'is antaŭ'vid'i ekzist'ad'o'n mal'facil'a'n, kaj tial ag'is tre kuraĝ'e. La diplom'o'n kurac'ist'a'n Ludovik'o Zamenhof ricev'is jam du jar'o'j'n antaŭ tio; sed inter 1885 kaj 1887 li van'e serĉ'is tuj'a'n viv'rimed'o'n. De lok'o al lok'o tre mal'ĝoj'e li prov'ad'is trov'i sufiĉ'a'n klient'ar'o'n. La komenc'o est'is ne'prosper'a. Ankaŭ li'a modest'ec'o kaj sent'em'o li'n mal'help'is. Tre ŝat'at'a de mal'riĉ'a'j mal'san'ul'o'j, li ne sci'is gajn'i grand'a'j'n sum'o'j'n. En Plock unu vesper'o'n oni li'n ven'ig'is en dom'o'n de riĉ'ul'o'j. Kuŝ'is mal'jun'a sinjor'in'o, kaj apud'e tri doktor'o'j. Stat'o mal'esper'a. Post du tag'o'j ŝi mort'is. Al la kvar vok'it'a'j kurac'ist'o'j la ge'fil'o'j send'is alt'a'n pag'o'n. Zamenhof rifuz'is si'a'n. Kial pren'i mon'o'n, kiam mort'is la klient'o ?
En vejsieje, urb'et'o litva, li ĉe'est'is mort'o'n de bub'in'o. Febr'o ŝi'n for'brul'ig'is. Pro dolor'o la patr'in'o mal'feliĉ'a preskaŭ frenez'iĝ'is. Dum monat'o'j post'e li aŭd'ad'is ŝi'a'j'n plor'o'j'n kaj ĝem'ad'o'n. Li decid'is las'i la ĝeneral'a'n praktik'ad'o'n kaj elekt'i fak'o'n okul'ist'a'n.
Tial li vojaĝ'is al Vieno por stud'i oftalm'ologi'o'n en special'a kurs'o. En aŭtun'o 1886 li re'ven'is Varsovion al la ge'patr'a hejm'o. Tie li mal'ferm'is akcept'ej'o'n kiel okul'ist'o. Dum la sam'a vintr'o li ek'kon'is si'a'n fianĉ'in'o'n kaj ricev'is kuraĝ'ig'o'n por el'don'i si'a'n verk'o'n al publik'o.
Jam de jar'o'j li ja serĉ'is el'don'ist'o'n. Klopod'o sen'sukces'a.
Neni'u vol'is risk'i mon'o'n. Ankaŭ tiel li spert'is la mal'dolĉ'o'n de la financ'a flank'o en la mond'o. Nov'a turment'o komenc'iĝ'is.
Tamen urĝ'is aper'ig'i li'a'n lingv'o'n. Dum silent'e li ĝi'n perfekt'ig'is, ek'flor'is okcident'e ” Volapük ” de la abat'o Ŝlejer el Konstanc'o. La vort'ar'o est'is mal'facil'a kaj arbitr'a. Dum long'a temp'o Zamenhof neni'o'n sci'is pri tiu prov'aĵ'o. Kiam ĝi'a fam'o li'n ating'is, unu'e li tre ĝoj'is, sed konstat'is post'e, ke la solv'o mem ne taŭg'as. Baldaŭ la mov'ad'o jam mal'kresk'is. Mult'a'j hom'o'j mal'kuraĝ'is, kaj for'las'is la afer'o'n. Urĝ'is montr'i al la mond'o, ke la cel'o rest'as prav'a. Nur la sistem'o est'is mal'bon'a. Lingv'o dev'as ja est'i inter'naci'a kaj viv'ant'a, ne art'e fabrik'it'a.
Tiam inter'ven'is hom'o tre help'em'a. Li est'is la patr'o de Klar'a Zilbernik. Li'a fil'in'o fianĉ'iĝ'is en printemp'o 1 kun Dro Zamenhof. La jun'a scienc'ul'o kaj ideal'ist'o tre plaĉ'is al li. Pri li'a plan'o li demand'is li'n. Grand'eg'a la projekt'o ! Nobl'a la cel'o !
Simpl'a komerc'ist'o li mem est'is, sed am'ant'o de ide'o'j. Por kio do util'us gajn'i mon'o'n kaj ŝpar'et'i ? Ĉu ne por ig'i voj'o'n pli facil'a al iu pli kler'a ol li mem kaj pli valor'a por la hom'ar'o ?
Mult'a'j patr'o'j en li'a lok'o mal'konsil'us la fil'in'o'n. Ili nur dir'us:” Ver'a'n vir'o'n mon'gajn'ant'a'n kaj real'a'n vi elekt'u, ne rev'ul'o'n !” Tiel ili parol'us, friz'ant'e la lip'har'o'j'n. Mal'sam'e Zilbernik:
” Geni'ul'o est'as vi'a Ludovik'o ”, li dir'is;” fil'in'et'o mi'a, vi hav'os sankt'a'n task'o'n. Ĵaluz'e ankaŭ mi dezir'us help'i li'n.”
Tial la bo'patr'o propon'is, ke la edz'iĝ'o jam far'iĝ'u en somer'o, kaj antaŭ'e jam pres'iĝ'u je li'a kost'o la libr'et'o'j pri mond'lingv'o. Tiel okaz'is. Dum du monat'o'j la pres'prov'aĵ'o'j atend'ad'is ĉe la cenzur'ist'o. Feliĉ'e tiu est'is bon'kon'at'o de la patr'o de Zamenhof. Fin'e la 14-an de juli'o 2 li al'las'is la permes'o'n al la pres'ist'o. La verk'o kred'ebl'e ŝajn'is al li sen'danĝer'a naiv'aĵ'o. La aŭtor'o est'is mal'trankvil'a. Unu'flank'e mal'pacienc'o, ali'flank'e tim'o li'n agit'is.
1 La 30-an de mart'o 1887.
2 1887.
” Mi est'is tre ekscit'it'a antaŭ tio ĉi; mi sent'is, ke mi star'as antaŭ Rubikon'o, kaj ke de la tag'o, kiam aper'os mi'a broŝur'o, mi jam ne hav'os la ebl'o'n re'ir'i; mi sci'is, kia sort'o atend'as kurac'ist'o'n, kiu de'pend'as de la publik'o, se ĉi tiu publik'o vid'as en li fantazi'ul'o'n, hom'o'n, kiu si'n okup'as je’flank'a'j afer'o'j ’; mi sent'is, ke mi met'as sur la kart'o'n tut'a'n est'ont'a'n trankvil'ec'o'n kaj ekzist'ad'o'n mi'a'n kaj de mi'a famili'o; sed mi ne pov'is for'las'i la ide'o'n, kiu en'ir'is mi'a'n korp'o'n kaj sang'o'n, kaj... mi trans'ir'is Rubikon'o'n.”
En tiu'j tag'o'j Zamenhof verk'is vers'aĵ'o'n tre mal'long'a'n: Ho, mi'a kor ’! Ĝi son'as iom kiel spir'ad'o mal'facil'a de hom'o supr'e'n'kur'int'a kvin etaĝ'o'j'n de ŝtup'ar'o kaj star'ant'a antaŭ pord'o halt'e:
| Ho, mi'a kor ’, ne bat'u mal'trankvil'e, El mi'a brust'o nun ne salt'u for ! Jam ten'i mi'n ne pov'as mi facil'e, Ho, mi'a kor ’! Ho, mi'a kor ’! Post long'a labor'ad'o Ĉu mi ne venk'os en decid'a hor ’! Sufiĉ'e ! trankvil'iĝ'u de l’bat'ad'o, Ho, mi'a kor ’! |
La unu'a libr'et'o aper'is en la rus'a lingv'o. Baldaŭ post'e sekv'is el'don'o'j pol'e, franc'e, german'e kaj angl'e. Ĉiu'j en'ten'is la sam'a'n en'konduk'o'n, tekst'o'j'n en la lingv'o inter'naci'a: la Krist'an'a preĝ'o Patr'o ni'a, El Bibli'o, Leter'o, Vers'aĵ'o'j, plen'a'n gramatik'o'n el dek ses regul'o'j, du'lingv'a'n vort'ar'et'o'n el naŭ'cent radik'o'j. Ankaŭ est'is al'iĝ'il'o'j kun promes'o tuj komenc'i la lern'ad'o'n, kiam dek milion'o'j da person'o'j est'os sam'e promes'int'a'j. Per deklar'o sur la du'a paĝ'o la aŭtor'o jam for'las'is ĉiu'j'n rajt'o'j'n si'a'j'n, ĉar ” lingv'o inter'naci'a, kiel ĉiu naci'a, est'as komun'a propr'aĵ'o ”. La tut'a verk'o est'is sub'skrib'it'a per bel'senc'a pseŭdonim'o:” Doktor'o Esperant'o ”.
La 9-an de aŭgust'o 1 Zamenhof edz'iĝ'is, kaj en'loĝ'is tre modest'a'n ĉambr'ar'et'o'n sur la strat'o Przejazd 9, en Varsovio. Tie kun la edz'in'o li komenc'is la dis'send'ad'o'n de la broŝur'o al gazet'o'j kaj person'o'j ĉiu'land'a'j. Ŝi skrib'ad'is nom'o'j'n kaj adres'o'j'n, en'pres'ig'is anonc'et'o'j'n en ĵurnal'o'j. Tiel pas'is la monat'o'j de la komenc'a kun'viv'ad'o. Feliĉ'a'j, kiu'j sci'as etern'ig'i si'a'n am'o'n per tuj'a sem'o de komun'a ideal'o.
1 1887
Kiel est'os akcept'it'a la libr'et'o ? Ĉu ĝi simpl'e fal'os en silent'o'n kaj forges'o'n ? Ĉu hom'o'j blind'e eĉ ne leg'os la frukt'o'n de dek'jar'a labor'ad'o ? Minac'is dub'o mal'esper'a. En tia'j hor'o'j oft'e kuŝ'as en la man'o'j de vir'in'o, ĉu blov'i kuraĝ'iĝ'o'n sur flam'et'o'n fid'a'n aŭ ĝi'n esting'i per plor'et'o'j de plend'ad'o bagatel'a. Grand'a ŝi est'as, se ŝi gard'as la flam'o'n.
Unu post unu ek'ven'is respond'o'j. Demand'o'j, konsil'o'j, aprob'o'j, aŭ fervor'a'j leter'o'j. Eĉ kelk'a'j est'is jam skrib'it'a'j en la nov'a lingv'o. Ĝi far'iĝ'is do viv'ant'a, ĉar uz'at'a. Baldaŭ mult'a'j al'iĝ'ant'o'j anonc'iĝ'is. Form'iĝ'is rond'o famili'a. Du'obl'e ĉes'is la sol'ec'o Zamenhofa.
Est'is por li grand'a ĝoj'o, sent'i si'n de tiam ĉirkaŭ'at'a de fervor'a'j sam'ide'an'o'j. Eĉ ankoraŭ pli kontent'e li pens'is, ke la lingv'o jam trov'is nun an'ar'o'n, kaj pov'us baldaŭ kresk'i per si mem. Laŭ li'a esper'o ” la aŭtor'o tiam tut'e for'ir'os de la scen'o, kaj est'os forges'it'a. Ĉu mi post tiam ankoraŭ viv'os, ĉu mi mort'os, ĉu mi konserv'os la fort'o'n de mi'a korp'o kaj anim'o, ĉu mi ĝi'n perd'os, la afer'o tut'e ne de'pend'os de tio; kiel la sort'o de ia viv'ant'a lingv'o tut'e ne de'pend'as de la sort'o de ĉi tiu aŭ ali'a person'o ”.
Tiel li skrib'is en la Du'a Libr'o, kiu'n li el'don'is nur en la lingv'o mem, jam en komenc'o de la jar'o 1888. Kun mult'a'j al'iĝ'int'o'j li korespond'ad'is ja person'e. Sed plej oft'e li dev'is re'dir'ad'i pri la sam'a'j tem'o'j. Tial li respond'is kolektiv'e per unu broŝur'o ĝeneral'a. 1 ” Mi'a profund'a kred'o je la hom'ar'o mi'n ne tromp'is ”, li skrib'is en la antaŭ'parol'o,” la bon'a geni'o de l’hom'ar'o vek'iĝ'is: de ĉiu'j flank'o'j al labor'o ĉiu'hom'a ven'as jun'a'j kaj mal'jun'a'j... vir'o'j kaj vir'in'o'j rapid'as port'i ili'a'j'n ŝton'o'j'n por la grand'a, grav'a kaj util'eg'a konstru'o.”
Ne nur kun Zamenhof korespond'is la nov'a'j adept'o'j, sed ankaŭ inter si. Anton'o Grabowski traduk'is jam verk'o'j'n el Goethe kaj Puŝkin.
1 D-ro. Esperant'o: Du'a Libr'o de l’Lingv'o Inter'naci'a. Kajer'o no. 1, Varsovio 1888 ( Cenzur'o 18/30 januar'o ).
En oktobr'o 1889 aper'is la unu'a adres'ar'o, kun mil nom'o'j divers'land'a'j. Laŭ uz'ad'o ĝeneral'a, la ” lingv'o de Esperant'o ”
baldaŭ nom'iĝ'is ” Esperant'o ” tut'e simpl'e. Al ĝi konvert'iĝ'is en Nurnbergo Leopold Einstein kaj la tut'a klub'o mond'lingv'ist'a. Ili fond'is la, sam'a'n jar'o'n gazet'o'n monat'a'n La Esperant'ist'o.
Ĝi anonc'is grup'o'j'n en Sofio kaj Moskvo. Kre'iĝ'is inter'naci'a mov'ad'o.
Sam'temp'e la mal'dolĉ'o de la ekster'a'j cirkonstanc'o'j re'turment'is la doktor'o'n. Klient'ar'o ne plen'ig'is li'a'n akcept'ej'o'n. De la bo'patr'o li ricev'is mon'o'n por pres'ig'i la broŝur'o'j'n. Sed por la hejm'o li ne vol'is akcept'i li'a'n help'o'n. Li dezir'is nepr'e per'labor'i viv'rimed'o'n. Jam nask'iĝ'is la ge'fil'et'o'j Adamo kaj Sofio.
La edz'in'o re'vetur'is Kovn'o'n en loĝ'ej'o'n de la ge'patr'o'j. Dum'e la jun'a okul'ist'o de'nov'e serĉ'is praktik'ad'o'n en ali'a lok'o. En Ĥerson, apud Nigr'a Mar'o, li klopod'is sen'sukces'e. En mart'o 1890 ambaŭ re'trov'iĝ'is en la ĉef'urb'o pol'a.
Tie Zamenhof ek'pren'is sur si'n la el'don'o'n de La Esperant'ist'o, laŭ dezir'o de la sam'ide'an'o'j. Preskaŭ ĉiu'j est'is mal'riĉ'ul'o'j, kaj nur cent'o pag'is la abon'prez'o'n. Post kelk'a temp'o li for'spez'is ĉiu'j'n fort'o'j'n kaj rimed'o'j'n si'a'j'n. Kun edz'in'o kaj infan'o'j li trov'iĝ'is en prem'ant'a mal'facil'o. Ĝust'e tiam tre mal'san'is la patr'in'o, kiu'n li am'is el la tut'a kor'o. Ĉagren'o li'n sufok'is. Ĉio ŝajn'is nigr'e mal'esper'a. La sort'o minac'is sen'ig'i li'n je patr'in'o ador'at'a kaj ankaŭ je li'a viv'cel'o. Se li mem mal'aper'us, la lingv'o pov'us tamen prosper'i, li opini'is. Sed, se li halt'ig'os la pres'ad'o'n de la centr'a organ'o, baldaŭ dis'velk'os la tut'a progres'o.” Se la trunk'o ĉes'os viv'i ”, li skrib'is en la last'a al'vok'o,” ĉiu'j esper'o'j est'os perd'it'a'j. La esperant'ist'o'j dev'as zorg'i...
Mi'a situaci'o ating'is last'a'n grad'o'n de ne'ebl'ec'o.”
Tiam aper'is amik'o en la plej nobl'a senc'o de la vort'o. Ter'mezur'ist'o labor'em'a kaj modest'a est'is W. H. trompeter, el Schalk en Vestfali'o. Esperant'ist'o de la unu'a hor'o, li kompren'is la grand'ec'o'n de Zamenhof kaj de li'a cel'o. La tut'a afer'o, tiel grav'a por la hom'ar'o, naĝ'is kiel nuks'et'o sur la vast'a mar'o.
Mal'grand'a, mal'fort'a, ne'kon'at'a, se ĝi'n dron'ig'us ond'et'o, la mond'o eĉ ne sci'us. Sed se ĝi viv'os, kia mir'ind'a kresk'aĵ'o dis'flor'ad'os iam el nuks'et'o kaj etend'os bon'far'ant'a'n foli'ar'o'n super la popol'o'j frat'ig'it'a'j !
Ni sav'u la nuks'et'o'n ! decid'is trompeter. El si'a propr'a salajr'o li ĉerp'os. Kvankam ne'riĉ'a, li propon'is anonim'e cert'a'n sum'o'n por daŭr'ig'i la gazet'o'n dum tri jar'o'j. Al la redakt'ist'o li dediĉ'is cent'mark'a'n monat'pag'o'n. Ĝis 1894 la viv'o est'is cert'ig'it'a.” Sen trompeter ni'a afer'o tut'e ne ekzist'us ”, parol'is Zamenhof en Bulonj'o.” Neniam parol'ant'e pri si, postul'ant'e por si neni'a'n dank'o'n ”, li est'is plej fidel'a kaj sincer'a konsil'ant'o.
Inter tiu'j mal'oft'a'j vir'o'j li est'is, kiu'j sci'as ofer'i eĉ part'o'n de si'a neces'aĵ'o por help'i geni'ul'o'n.
Dum tri jar'o'j Zamenhof do pov'is pac'e labor'ad'i; sed nov'a'j mal'feliĉ'o'j li'n ek'frap'is. En aŭgust'o 1892 jam mort'is la patr'in'o tiel kar'a. Kiu vart'is li'n bub'et'o, kiu glat'is li'a'n kap'o'n de knab'et'o, kiu far'is li'n sent'em'a kaj hom'am'a, tiu ĉi nun est'is for. La bat'o las'is ĉe li vund'o'n ne'fleg'ebl'a'n. En 1894 la demand'o materi'a re'far'iĝ'is prem'ant'a. Kun si'a famili'et'o la doktor'o dev'is trans'loĝ'i al Grodno.
Kvar jar'o'j'n li rest'is tie. Grand'a ĝoj'o kaj ĉagren'o li'n atend'is. Dum la tut'a jun'ec'o li fervor'e leg'is la nov'a'j'n verk'o'j'n de Tolstoj. Nun la fam'o de la grand'a Rus'o dis'vast'iĝ'is tra la mond'o. Kontraŭ ĵaluz'o kaj per'fort'o li admon'is la hom'ar'o'n. Li'a nobl'a voĉ'o son'is, vok'ant'e ĉiu'j'n hom'o'j'n al am'o kaj frat'iĝ'o.
Post bril'a novel'ist'a karier'o, la riĉ'a graf'o konvert'iĝ'is al simil'a ideal'o, por kiu Zamenhof jam viv'is de post infan'ec'o. Li for'las'is la nobel'ar'o'n kaj si'n turn'is al simpl'ec'o. La vilaĝ'an'o'j far'iĝ'is li'a'j frat'o'j. Al naci'o'j kaj eklezi'o'j li riproĉ'is mal'am'o'n inter si.
Kiu pli bon'e pov'us konsent'i kun la Bjalistoka modest'ul'o ?
Pro si'a tim'em'o delikat'a, li ne kuraĝ'is trud'i si'n al Tolstoj. Nur inter ceter'a'j li send'is al li la libr'et'o'n en 1888. Respond'o ne ven'is. La sem'o tamen est'is ĵet'it'a. Post ses jar'o'j ĝi lev'iĝ'is antaŭ la publik'o. La popol'a rus'a el'don'ej'o ” Posrednik ” interes'iĝ'is pri Esperant'o, kaj pet'is opini'o'n de la fam'a pens'ul'o.” Ricev'int'e antaŭ ses jar'o'j esperant'a'n gramatik'o'n, vort'ar'o'n kaj artikol'o'j'n skrib'it'a'j'n en ĉi tiu lingv'o ”, respond'is Tolstoj,” mi post ne pli ol du hor'o'j da okup'ad'o pov'is jam, se ne skrib'i, almenaŭ liber'e leg'ad'i en la lingv'o... Mi vid'is mult'foj'e, kiel hom'o'j rilat'is mal'amik'e nur dank’al material'a mal'help'o je reciprok'a kompren'ad'o. La lern'ad'o de Esperant'o kaj ĝi'a dis'vast'ig'o est'as do sen'dub'e krist'an'a afer'o, kiu help'as al kre'o de la Regn'o de Di'o, kio est'as la ĉef'a kaj sol'a cel'o de la hom'a viv'o.”( Jasnaja poljana, la 27-a de april'o 1894.) Tia parol'o est'is grand'a kuraĝ'ig'o. La leter'o en'pres'iĝ'is en La Esperant'ist'o, kaj varm'ig'is entuziasm'o'n. Ankaŭ aper'is pli post'e, en la du'a numer'o de 1895, traduk'aĵ'o el la Tolstoj'a Kred'o kaj Prudent'o. Pro tio la rus'a cenzur'o mal'permes'is la gazet'o'n en la Imperi'o. Terur'a bat'o: ĉar tie ĝi hav'is plej mult'a'j'n abon'ant'o'j'n. La el'ir'ad'o dev'is ĉes'i. Oficial'a elefant'o paŝ'prem'is nur muŝ'et'o'n. Sed tiel mort'is la lig'il'o de la Esperant'ist'o'j. Mal'ĝoj'o kaj mal'lum'o reg'is en la rond'et'o. Dum'e Zamenhof de'nov'e barakt'ad'is kun akr'aĵ'o'j de la viv'ad'o.
Sur ali'a ter'o, feliĉ'e, gren'er'o sem'it'a el'kresk'is. Jam en decembr'o la sam'a'n jar'o'n el'ir'is Lingv'o Inter'naci'a. Upsal'a Klub'o Esperant'a el'don'is la gazet'o'n en Sved'uj'o. De post tiam la mov'ad'o ne halt'is jam plu.
Post la mort'o de la patr'in'o, la ge'frat'o'j Zamenhof proksim'iĝ'is al la patr'o, kies kor'o pli'mol'iĝ'is. Grand'a est'is li'a viv'ĉagren'o, kaj li far'iĝ'is tre sent'em'a. Komun'a funebr'o lig'is al li ĉiu'j'n fil'o'j'n kaj fil'in'o'j'n. Dolor'o kaj memor'o pri la am'at'a mort'int'in'o kun'ig'is ili'n ĉirkaŭ am'o kaj spirit'o ŝi'a. Por dolĉ'ig'i la viv'o'n de la patr'o mal'feliĉ'a, ili ĉiu'j zorg'is. Li far'iĝ'is amik'o plej kar'a. Pro tio, for'flug'int'o'j el la nest'o pen'is re'vetur'i Varsovion tiel baldaŭ kiel ebl'e. Unu post unu re'ven'is ili kun edz'in'o kaj infan'o'j, kaj re'pren'is si'a'n lok'o'n en la rond'o famili'a.
Tial ankaŭ Ludovik'o re'ven'is en 1898. Li en'loĝ'is kun la si'a'j en mal'riĉ'a strat'o de la hebre'a kvartal'o, ulica Dzika, 9. Ĝis la mond'milit'o li rest'is tie. Kiel okul'ist'o, li komenc'is tre mal'kar'a'n praktik'ad'o'n. La klient'o'j pag'is nur kvar'dek kopek'o'j'n — kelk'a'j eĉ neni'o'n. Sed, kvankam tre ŝpar'em'a'j, la Hebre'o'j ja mal'ŝat'as ŝuld'o'j'n. Ordinar'a'j okul'ist'o'j postul'is grand'a'j'n sum'o'j'n. En riĉ'a'j salon'o'j ili loĝ'is luks'e. Tial mult'a'j hom'o'j eĉ prefer'is ir'i ĝis blind'ec'o kun mal'san'o de la okul'o'j. Nun al'ven'is popol'a kurac'ant'o. Al mult'a'j li eĉ sav'is la vid'o'n. Baldaŭ li'a atend'ej'o plen'iĝ'is de maten'o al vesper'o. Li far'iĝ'is ver'a bon'far'ant'o.
Amik'e li klin'iĝ'is super lac'a'j labor'ist'o'j kaj pal'a'j kudr'ist'in'o'j, kiu'j fid'is li'n. Spert'o kaj stud'ad'o li'n est'ig'is baldaŭ rimark'ind'a special'ist'o. Tiel li viv'is ĝis la mort'o, tre modest'e, tre mal'riĉ'e, for el ĉia luks'o. 1 Per pen'ad'o ĉiu'tag'a la prem'ant'a'j zorg'o'j mal'aper'is. Sed ankaŭ mal'oft'iĝ'is temp'o liber'a por pli alt'a cel'o.
Tamen li'n konsol'is tiu sent'o, ke la ofer'o li'a port'as tuj'a'n help'o'n al hom'frat'o'j. Vesper'e li sid'iĝ'is kaj re'pren'is la plum'o'n.
Verk'ad'o, traduk'ad'o, korespond'ad'o for'manĝ'is grand'a'n part'o'n de la nokt'o'j. La mov'ad'o esperant'ist'a dis'vast'iĝ'is tra la mond'o mal'rapid'e, sed progres'e. Kun am'o li sekv'is la klopod'o'j'n de la nov'a'j batal'ant'o'j:
| ... Vi en la urb'o, vi en urb'et'o, En la mal'grand'a vilaĝ'o...
Tre mal'proksim'e ĉiu'j ni star'as
Kie vi est'as, kio'n vi far'as, |
Per tiu poem'o Al la frat'o'j, kvazaŭ tra kristal'o tra'vid'ebl'a, ni pov'as rigard'i ĝis fund'o de li'a kor'o, kiel ĝi bat'is en la vesper'a silent'o pens'ant'e al la ali'a ” rond'o famili'a ”.
Ankaŭ pri si'a mal'riĉ'a klient'ar'o de hebre'a'j labor'ist'o'j li pens'is oft'e. Li mem hejm'e parol'is nur pol'e kaj si'n sent'is hom'ar'an'o, sed la sort'o de la mal'feliĉ'a gent'o pri'okup'is li'n. Kiel student'o li jam trov'is en la ionistaj rond'o'j tro da ŝovinism'o. La kontraŭ'a parti'o de la ” asimil'ist'o'j ” ankaŭ ne plaĉ'is al li. Per ali'a ŝovinism'o ili anstataŭ'is la unu'a'n. Laŭ ili la Hebre'o'j dev'us kaŝ'e forges'ig'i si'a'n gent'o'n, far'iĝ'ant'e eĉ pli pol'a'j ol la Pol'o'j aŭ pli rus'a'j ol la Rus'o'j. Tio ŝajn'is al li mal'ver'aĵ'o. Al lum'o kaj sincer'o li cel'is.
Laŭ li'a kred'o la hom'o'j ja bezon'us nek fier'e trud'i, nek hont'e kaŝ'i si'a'n gent'a'n naci'ec'o'n. Liber'a'j kaj sincer'a'j ili dev'us rest'i. Religi'o, hejm'a lingv'o kaj de'ven'o rest'u privat'a'j afer'o'j. En kelk'a'j land'o'j eklezi'o jam eks'iĝ'is el la fak'o'j oficial'a'j. De nun ankaŭ apart'iĝ'u ŝtat'o kaj patr'uj'o.
Hebre'o'j est'u bon'a'j kaj help'em'a'j civit'an'o'j de tiu aŭ ali'a regn'o. Ili ne si'n ten'u kiel fremd'a'j, sed ankaŭ ne kvazaŭ gent'ŝanĝ'ul'o'j. Ili star'u frat'e kaj egal'e kun ali'a'j sur neŭtral'a fundament'o de la util'o al ceter'a'j. Hebre'o en Varsovio ne bezon'as far'iĝ'i Pol'o aŭ Palestin'an'o. Li est'u simpl'e honest'a Pol'land'an'o.
Tiel li pov'os rest'i ankaŭ Hebre'o kaj hom'ar'an'o, kio est'as la plej grav'a. Lern'o de neŭtral'a lingv'o inter'naci'a unu'ig'us ĉiu'j'n Hebre'o'j'n en la mond'o, kaj sam'temp'e lig'us ili'n sur egal'a baz'o kun ĉiu'j ceter'a'j gent'o'j.
Laŭ tiu senc'o Zamenhof publik'ig'is libr'o'n en la rus'a lingv'o por ating'i leg'ant'ar'o'n tra la tut'a vast'a imperi'o. Li ĝi'n sub'skrib'is ” Hom'o sum ” kaj elekt'is la titol'o'n Hilel'ism'o laŭ la nom'o de Hillel. Tiu fam'a kler'ul'o de la antikv'a Palestino viv'is en Jerusalemo en la last'a'j jar'o'j antaŭ Krist'o. Plej aŭtoritat'a scienc'ul'o pri la Leĝ'o, li ĉiam klar'ig'is ĝi'n laŭ spirit'o, dum Ŝammaj kaj li'a skol'o pasi'e defend'is ĝi'n laŭ liter'o. Dolĉ'a kaj humil'a karakter'e, la mal'jun'a pens'ul'o predik'is am'o'n, pac'o'n, kaj stud'ad'o'n.” Kio est'as al vi mal'agrabl'a, tio'n ne far'u al ceter'a'j ”, tiel li resum'is la tut'a'n instru'ad'o'n. Laŭ Hillel, hom'o ne dev'us apart'iĝ'i de la ceter'a'j per ekster'a si'n'ten'ad'o. Ĉiu dev'us si'n konsider'i nur part'o de la tut'o. Facil'e est'as ja kompren'i, kiel tia'j pens'o'j al'log'is kaj influ'is Zamenhofon.
Tamen li'a Hilel'ism'o ne vek'is entuziasm'o'n inter la Hebre'o'j en Ruslando. Al ambaŭ parti'o'j ĝi mal'plaĉ'is. Ĝi est'is tro ide'a. Ankaŭ ĝi ja kontraŭ'star'is politik'a'j'n interes'o'j'n. Por tio'n real'ig'i, oni dev'us antaŭ ĉio re'kon'i egal'ec'o'n inter gent'o'j. Ĝis tiam la gvid'ant'o'j prefer'is agit'ad'i por cel'o'j pli facil'a'j. Al raben'o'j la aŭtor'o ŝajn'is tro liber'kred'em'a.
1 Iam, en amerik'a urb'eg'o, post parol'ad'o pri verk'o de Zamenhof al jun'a'j labor'ist'o'j, hebre'a knab'o el Varsovio mi'n demand'is:” Ĉu est'as tiu sam'a Zamenhof, la bon'kor'a okul'ist'o de la strat'o Dzika ?”
El ĉiu'j flank'o'j oficial'a'j ven'is nur kritik'o'j aŭ suspekt'o'j. Nur mal'grand'a nombr'o da spirit'o'j ver'serĉ'em'a'j li'n kompren'is kaj aprob'is. La ŝovinist'o'j li'n mal'ŝat'is. De'nov'e li sufer'is pro la potenc'o de la antaŭ'juĝ'o'j. De'nov'e li'n dolor'is sol'ec'o de la anim'o. Sed la fid'o rest'is sen'ŝancel'a. Super gent'a'j diferenc'o'j hom'o'j dev'as unu'iĝ'i. Al si mem li re'dir'ad'is la deviz'o'n, kiu'n li dediĉ'is al Esperant'ist'a'j sam'ide'an'o'j ” Ni kio'n pov'os, ni far'os ”:
| Cent sem'o'j perd'iĝ'as, mil sem'o'j perd'iĝ'as... Ni sem'as kaj sem'as konstant'e. 1 |
De 1900 al 1905 Esperant'o progres'is pli rapid'e. En dek du land'o'j fond'iĝ'is grup'o'j kaj gazet'o'j. En Franc'uj'o grav'a'j societ'o'j ĝi'n sub'ten'is. Al'iĝ'is jam kon'at'a'j scienc'ul'o'j. La mov'ad'o iĝ'is vast'a. Tiam est'is kun'vok'it'a en Boulogne-sur-Mer la unu'a kongres'o de la Esperant'ist'o'j.
Kun strang'a tim'em'o Zamenhof atend'is tiu'n hor'o'n. Unu'e li hezit'is, ĉu li eĉ vetur'os tie'n. Vojaĝ'o kaj el'spez'o est'us grand'a'j. Ankaŭ neniam li el'ir'is mem publik'e. Li ne sci'is parol'ad'i.
Li tim'is la rigard'o'j'n de tiom da vizaĝ'o'j nov'a'j, ne'kon'at'a'j. Li si'n ĝen'is.
Fin'e li decid'is tamen ir'i. Fidel'e demokrat'e, li sub'met'iĝ'is al la dezir'o de la Esperant'ist'ar'o. Iom trem'ant'e, li prepar'is leg'ot'a'n parol'ad'o'n. Al sam'ide'an'o'j li ja dir'os la fund'o'n de si'a pens'o. Li klar'ig'os la plej alt'a'n cel'o'n de la afer'o komun'a.
Kun la edz'in'o li vojaĝ'is. Vagon'o tri'a'klas'a konduk'is ili'n al Parizo. Tie komenc'iĝ'is semajn'o por li tre tim'ig'a. En la plej bril'a ĉef'urb'o en la mond'o li'n atend'is bru'ad'o kaj flat'ad'o. La urb'estr'ar'o li'n akcept'is en la urb'o'dom'o. La ministr'o de publik'a instru'ad'o don'is al li la orden'o'n de honor'o. En la supr'o de la Ejfel'a tur'o li tag'manĝ'is kun plej fam'a'j scienc'ul'o'j de Franc'uj'o.
Tra ĉiu'j solen'aĵ'o'j li si'n ten'is tre modest'e, iom ĝen'e, ĉiam delikat'e. Pez'a'j est'is tiu'j tag'o'j fest'o'plen'a'j por vir'o ne mond'an'a kaj rest'int'a hejm'e dum long'jar'o'j. Tamen li kompren'is, ke tio help'as dis'kon'ig'i Esperant'o'n antaŭ la publik'o. Tial li el'port'is ĉio'n pacienc'e. Eĉ mal'fru'e en vesper'o'j, tre lac'a, li akcept'is ĵurnal'ist'o'j'n sci'vol'em'a'j'n. Al ĉiu'j pacienc'e li respond'is, ne pri si, nur pri la mond'lingv'o.
Skeptik'a'j Pariz'an'o'j ebl'e trov'is li'n naiv'a. Ili erar'is. Tre klar'e li tra'vid'is ĉiu'j'n fakt'o'j'n kaj evit'is iluzi'o'j'n. Li ja tre bon'e diven'is, ke la tut'a program'o est'is zorg'e aranĝ'it'a, dank’al mult'pen'a klopod'ad'o de si'n'don'em'a'j gast'o kaj amik'o'j kiel javal, Sébert, akademi'an'o'j, Bourlet, profesor'o tre ag'em'a. Tio est'is ebl'a, ĉar la franc'a reg'ist'ar'o est'is tiam oficial'e pacifist'a. Morgaŭ vent'o politik'a pov'us blov'i el kontraŭ'a flank'o kaj sub'akv'ig'i ĉio'n ” inter'naci'a'n ” sub ond'eg'o ŝovinist'a. Tial est'is prav'e ek'profit'i la okaz'o'n por vast'ig'i Esperant'o'n.
Sed la ver'a ĝoj'o li'n atend'is en Bulonj'o. Tie li renkont'os frat'o'j'n ĉiu'land'a'j'n. Tie li trov'iĝ'os en ” la rond'o famili'a ”.
Trans ĉiu'j strat'o'j de la urb'et'o mar'bord'a balanc'iĝ'is verd'a'j flag'o'j kun la stel'o de la esper'o. Ĉirkaŭ la teatr'o kun'ven'ej'a jam aŭd'iĝ'is nur la lingv'o inter'naci'a. Angl'o'j kun flanel'a ĉap'o, Franc'o'j en solen'a frak'o, Pol'o'j, Rus'o'j, Holand'an'o'j en vojaĝ'a vest'o, ĉarm'a'j Hispan'in'o'j kun kolor'a'j ŝal'o'j renkont'iĝ'is sur la plac'o kaj babil'is kun'e. Ili si'n kompren'is. Flu'e kaj facil'e flug'is la parol'o'j. De lip'o'j al orel'o'j. De Sved'o'j al Ital'o'j. Fal'is, fal'is mur'o'j inter la popol'o'j.
1 El la poem'o ” La Voj'o ”.
Ben'it'e jam ven'is vesper'o. Sur la strat'o'j ek'mal'lum'is. En la kongres'ej'o'n ĉiu nun en'ir'is por la mal'ferm'a kun'sid'o. Rapid'is al'kur'ant'o'j. El hotel'o'j. El haven'o. El staci'dom'o rekt'e kun valiz'o'j en la man'o. La teatr'o de la urb'et'o jam plen'iĝ'is. Tro mal'grand'a la ĉambr'eg'o. Mil'o da sam'ide'an'o'j prem'iĝ'is tie. De parter'o al balkon'o zum'ad'is Esperant'o. Preskaŭ neni'u vid'is jam Zamenhof. Plej mult'a'j kon'is li'n nur per la geni'a verk'o, per mal'long'a leter'et'o; am'e konserv'at'a en arĥiv'o'j de la grup'o, aŭ per portret'o pend'ig'it'a ĉe la mur'o de la sid'ej'o. Ĉiu sci'is ja parker'e li'a'j'n vers'o'j'n kuraĝ'ig'a'j'n:
| Tra dens'a mal'lum'o bril'et'as la cel'o Al kiu kuraĝ'e ni ir'as.
Simil'e al stel'o en nokt'a ĉiel'o, |
En la hor'o'j mal'facil'a'j de lok'a propagand'o, kiu ne oft'e re'memor'is tiu'j'n vort'o'j'n de La Voj'o ? Pri tia'j spert'o'j kun'parol'is la aŭd'ant'ar'o en la plen'a salon'eg'o. Varm'o vast'iĝ'is sub la lamp'ar'o. Ekscit'a trem'o rul'iĝ'is tra la amas'o dum atend'o... Subit'e ek'son'is la muzik'o de la himn'o La Esper'o:
| En la mond'o'n ven'is nov'a sent'o, Tra la mond'o ir'as fort'a vok'o... |
Sam'temp'e ĉiu'j ni star'iĝ'is... Jen sur la scen'ej'o, kun la estr'ar'o de la kongres'o, en'ir'is la am'at'a Majstr'o. Mal'alt'a, tim'em'a, kor'tuŝ'it'a, kun frunt'o tre grand'a, rond'a'j okul'vitr'o'j, barb'et'o jam griz'a. Ĉio jam flug'is aŭ sving'iĝ'is en aer'o, man'o'j, ĉap'o'j, tuk'o'j, en du'on'hor'a aklam'ad'o. Kiam li lev'iĝ'is post la salut'o'j de la urb'estr'o, la fervor'o re'tondr'eg'is. Sed jam li ek'parol'is. Ĉes'is la bru'ad'o. Ĉiu'j re'sid'iĝ'is. Tra silent'o son'is li'a'j vort'o'j:
” Mi salut'as vi'n, kar'a'j sam'ide'an'o'j, frat'o'j kaj frat'in'o'j el la grand'a tut'mond'a hom'a famili'o, kiu'j kun'ven'is el land'o'j proksim'a'j kaj mal'proksim'a'j, el la plej divers'a'j regn'o'j de la mond'o, por frat'e prem'i al si reciprok'e la man'o'j'n, pro la nom'o de grand'a ide'o, kiu ĉiu'j'n ni'n lig'as...
” Sankt'a est'as por ni la hodiaŭ'a tag'o. Modest'a est'as ni'a kun'ven'o; la mond'o ekster'a ne mult'e sci'as pri ĝi, kaj la vort'o'j, kiu'j est'as parol'at'a'j en ni'a kun'ven'o, ne flug'os telegraf'e al ĉiu'j urb'o'j kaj urb'et'o'j de la mond'o; ne kun'ven'is regn'estr'o'j nek ministr'o'j por ŝanĝ'i la politik'a'n kart'o'n de la mond'o; ne bril'as luks'a'j vest'o'j kaj mult'eg'o da impon'ant'a'j orden'o'j en ni'a salon'o, ne bru'as paf'il'eg'o'j ĉirkaŭ la modest'a dom'o, en kiu ni trov'iĝ'as; sed tra la aer'o de ni'a salon'o flug'as mister'a'j son'o'j, son'o'j tre mal'laŭt'a'j, ne aŭd'ebl'a'j por la orel'o, sed sent'ebl'a'j por ĉiu anim'o sent'em'a: ĝi est'as la son'o'j de io grand'a, kio nun nask'iĝ'as. Tra la aer'o flug'as mister'a'j fantom'o'j; la okul'o'j ili'n ne vid'as, sed la anim'o ili'n sent'as: ili est'as imag'o'j de la temp'o est'ont'a, de temp'o tut'e nov'a. La fantom'o'j flug'os en la mond'o'n, korp'iĝ'os kaj potenc'iĝ'os, kaj ni'a'j fil'o'j kaj nep'o'j ili'n vid'os, ili'n sent'os kaj ĝu'os...
” Oft'e kun'ven'as person'o'j de mal'sam'a'j naci'o'j kaj kompren'as unu la ali'a'n; sed kia grand'eg'a diferenc'o est'as inter ili'a reciprok'a kompren'iĝ'ad'o kaj la ni'a !... Tie la membr'o de unu naci'o humil'iĝ'as antaŭ la membr'o de ali'a naci'o, parol'as li'a'n lingv'o'n, hont'ig'ant'e la si'a'n, balbut'as kaj ruĝ'iĝ'as, kaj sent'as si'n ĝen'at'a antaŭ si'a kun'parol'ant'o, dum tiu ĉi last'a sent'as si'n fort'a kaj fier'a; en ni'a kun'ven'o ne ekzist'as naci'o'j fort'a'j kaj mal'fort'a'j, privilegi'it'a'j kaj sen'privilegi'it'a'j, neni'u humil'iĝ'as, neni'u si'n ĝen'as; ni ĉiu'j star'as sur fundament'o neŭtral'a, ni ĉiu'j est'as plen'e egal'rajt'a'j; ni ĉiu'j sent'as ni'n kiel membr'o'j de unu naci'o, kiel membr'o'j de unu famili'o; kaj la unu'a'n foj'o'n en la hom'a histori'o ni, membr'o'j de la plej mal'sam'a'j popol'o'j, star'as unu apud ali'a ne kiel fremd'ul'o'j, ne kiel konkur'ant'o'j, sed kiel frat'o'j, kiu'j, ne al'trud'ant'e unu al ali'a si'a'n lingv'o'n, kompren'as si'n reciprok'e, ne suspekt'as unu ali'a'n pro mal'lum'o ili'n divid'ant'a, am'as si'n reciprok'e kaj prem'as al si reciprok'e la man'o'j'n, ne hipokrit'e kiel ali'naci'an'o al ali'naci'an'o, sed sincer'e, kiel hom'o al hom'o. Ni konsci'u bon'e la tut'a'n grav'ec'o'n de la hodiaŭ'a tag'o, ĉar hodiaŭ, inter la gast'am'a'j mur'o'j de Bulonj'o-sur-Mar'o, kun'ven'is ne Franc'o'j kun Angl'o'j, ne Rus'o'j kun Pol'o'j, sed hom'o'j kun hom'o'j...
” Post mult'a'j mil'jar'o'j da reciprok'a surd'a mut'ec'o kaj batal'ad'o, nun en Bulonj'o fakt'e komenc'iĝ'as en pli grand'a mezur'o la reciprok'a kompren'iĝ'ad'o kaj frat'iĝ'ad'o de la divers'popol'a'j membr'o'j de la hom'ar'o; kaj unu foj'o'n komenc'iĝ'int'e, ĝi jam ne halt'os, sed ir'ad'os antaŭ'e'n ĉiam pli kaj pli potenc'e, ĝis la last'a'j ombr'o'j de la etern'a mal'lum'o mal'aper'os por ĉiam.
Ben'at'a est'u la tag'o, kaj grand'a'j est'u ĝi'a'j sekv'o'j !”
Tiel parol'is Zamenhof. En li'a'j man'o'j la paper'o trem'is. Li sent'is fort'eg'a'n emoci'o'n. Ĉu li pov'os leg'i plu ? Io tamen puŝ'is li'n. Kvankam ne'kutim'a je publik'a uz'o, li'a voĉ'o kresk'is kaj far'iĝ'is laŭt'a. Trans la paĝ'o'j, iom febr'e turn'at'a'j, li ek'vid'is aŭd'ant'ar'o'n. Vir'o'j, vir'in'o'j, jun'ul'o'j, kap'o'j blank'har'a'j, vizaĝ'o'j atent'em'a'j, rigard'o'j konsent'em'a'j. Reg'is varm'a silent'eg'o. Ili ĉiu'j kvazaŭ tir'is vort'o'j'n el li'a buŝ'o. Li daŭr'is kun am'o.
Li parol'is just'e, kaj modest'e. Li parol'is pri Ŝlejer, pli fru'a pionir'o de la ide'o mond'lingv'a. Jam li forges'is la akr'a'j'n atak'o'j'n de li kaj de la volapuk'an'o'j. Li parol'is nur pri la grand'a labor'ad'o de si'a antaŭ'ul'o. Li pet'is la kongres'o'n honor'i li'a'n nom'o'n. Li parol'is pri la sufer'o'j kaj esper'o de la hom'ar'o, pri la sankt'a dev'o, pri la est'ont'ec'o de frat'iĝ'o. Li parol'is pri la unu'a'j batal'ant'o'j por la cel'o. Li parol'is pri la ofer'o'j de mort'int'o'j. Li dank'is al Einstein, Waŝniewski, trompeter. La tut'a aŭd'ant'ar'o lev'iĝ'is pro salut'o memor'a.
Profund'a sent'o reg'is en la ĉambr'eg'o. Ten'ant'e la paper'o'n, Zamenhof ek'trem'is pli vid'ebl'e ĉe la man'o'j. Ĉu li pov'os el'dir'i fin'o'n ? Li'a voĉ'o pen'is last'a'n fort'o'n:
” Baldaŭ komenc'iĝ'os la labor'o'j de ni'a kongres'o, dediĉ'it'a al ver'a frat'iĝ'o de la hom'ar'o. En tiu ĉi solen'a moment'o, mi'a kor'o est'as plen'a de io ne'difin'ebl'a kaj mister'a, kaj mi sent'as la dezir'o'n facil'ig'i la kor'o'n per ia preĝ'o, turn'i mi'n al iu plej alt'a Fort'o, kaj al'vok'i ĝi'a'n help'o'n kaj ben'o'n. Sed tiel sam'e kiel mi en la nun'a moment'o ne est'as ia naci'an'o, sed simpl'a hom'o, tiel sam'e mi ankaŭ sent'as, ke en tiu ĉi moment'o mi ne aparten'as al ia naci'a aŭ parti'a religi'o, sed mi est'as nur hom'o. Kaj en la nun'a moment'o star'as antaŭ mi'a'j anim'a'j okul'o'j nur tiu alt'a moral'a Fort'o, kiu'n sent'as en si'a kor'o ĉiu hom'o, kaj al tiu ĉi ne'kon'at'a Fort'o mi turn'as mi'n kun mi'a preĝ'o:
| ” Al Vi, ho potenc'a sen'korp'a mister'o, Font'eg'o de l’am'o kaj ver'o...
Al Vi, kiu'n ĉiu'j mal'sam'e prezent'as, Hodiaŭ ni preĝ'as.
” Al Vi ni ne ven'as kun kred'o naci'a,
” Ho, kiu ajn est'as Vi, Fort'o mister'a,
” Ni ĵur'is labor'i, ni ĵur'is batal'i,
Sub'ten'u ni'n, Fort'o, ne las'u ni'n fal'i,
” La verd'a'n standard'o'n tre alt'e ni ten'os;
La Fort'o mister'a de l’mond'o ni'n ben'os,
” Ni inter popol'o'j la mur'o'j'n detru'os, |
Kiam re'sid'iĝ'is Zamenhof, de'nov'e aklam'at'a sen'fin'e, mult'a'j okul'o'j est'is mal'sek'a'j. Tre simpl'e, tre sincer'e pas'is hor'o, mal'facil'e rakont'ebl'a. Io flug'is en la aer'o, ia blov'o etern'ig'a. Ĉiu'foj'e, kiam ĉe'est'int'o re'memor'as tiu'n hor'o'n, larm'o bril'as en rigard'o li'a. Nov'a temp'o ja nask'iĝ'is tiam. Eĉ ne mond'milit'o pov'is ĝi'n detru'i.
Ho, kar'a naiv'ec'o de la Bulonj'a temp'o !
Nask'iĝ'o nov'a de la hom'ar'o kun odor'o de lul'il'o. Amik'ar'o simpl'a kaj sincer'a. Man'prem'o'j. Kompren'iĝ'o reciprok'a. Parol'o'j de modest'a vir'o. Grand'ec'o ver'a de la geni'o, viv'ant'a per lig'il'o sur ni'a'j lip'o'j. Spirit'o potenc'a de la anim'o pur'a. Kor'trem'o de la hom'iĝ'o komun'a. Ho, trem'o de Bulonj'o, sekv'u mi'n ĝis tomb'o !...
Sur kamp'o'j sang'um'it'a'j fal'is mil'o'j el la plej bon'a'j. Al urb'o'j kaj vilaĝ'o'j blov'is terur'eg'o. Dis'krak'o. Funebr'o. Mizer'o. Sen'fin'e kruc'o'j lign'a'j. Dolor'e la rest'int'o'j lev'as la okul'o'j'n. Kio morgaŭ ?
Ho, sem'o de Bulonj'o, kresk'u super tomb'o'j !
Ekster'e la Bulonj'a Kongres'o est'is antaŭ ĉio fest'o propagand'a. Tamen pri vast'iĝ'o de la lingv'o, la kun'sid'o'j oficial'a'j okaz'ig'is interes'a'n diskut'ad'o'n. Flu'e kaj facil'e son'is argument'o'j kaj respond'o'j de la parol'ant'o'j. Sur neŭtral'a fundament'o ĉiu sent'is si'n egal'a kaj liber'a. Kiel ĉiu'j'n kongres'an'o'j'n tio tre impres'is Zamenhofon. Re'ven'int'e Varsovion, li kun'port'is feliĉ'eg'a'n spert'o'n, ne nur lingv'a'n, sed moral'a'n:
” Kiu aŭd'is la mult'nombr'a'j'n parol'o'j'n kaj diskut'o'j'n, kiu vid'is tiu'n plen'a'n sen'ĝen'ec'o'n kaj kor'tuŝ'ant'a'n frat'ec'o'n inter ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j de la kongres'o, tiu al si mem ne kred'is, ke ĉiu'j tiu'j hom'o'j ankoraŭ hieraŭ est'is tut'e fremd'a'j unu'j al la ali'a'j, ke ili'n unu'ig'is nur neŭtral'a lingv'o..., ke ĝi'a facil'a lern'ad'o far'is mirakl'o'n, kaj de'ŝir'ant'e neniu'n de li'a natur'a patr'uj'o, lingv'o, aŭ religi'an'ar'o, don'is al hom'o'j de plej divers'a'j gent'o'j kaj religi'o'j la ebl'o'n viv'i inter si en la plej pac'a kaj sincer'a frat'ec'o.” 1 La rev'o, li pens'is, est'as do plen'um'ebl'a, kaj efektiv'e la lern'o de mond'lingv'o montr'iĝ'is unu'a paŝ'o plej efik'a.
Dum la vintr'o la proksim'a'j fakt'o'j al'port'is sovaĝ'a'n kontrast'o'n, elokvent'a'n per si mem. La rus'a kaj japan'a imperi'o'j milit'is inter si. Dum'e la popol'o'j en Ruslando komenc'is ribel'i kontraŭ la car'ism'a reg'ad'o. Amas'o da mal'riĉ'a'j labor'ist'o'j antaŭ la palac'o peterburga pet'is pri element'a'j rajt'o'j politik'a'j. La gvardi'an'o'j sur ĉeval'o'j ricev'is ordon'o'n ek'paf'i. Vir'o'j, infan'o'j, vir'in'o'j rul'iĝ'is sur la neĝ'o sang'ant'e.
En okcident'a'j kaj sud'a'j provinc'o'j la ribel'o far'iĝ'is jam naci'a. Let'o'j, Ukrainoj, Kaŭkaz'an'o'j ek'batal'is por la liber'ec'o patr'uj'a. Por re'prem'i la danĝer'o'n, la reg'ist'o'j uz'is la metod'o'n tradici'a'n:” Divid'e ut imperes.” Konkurenc'o'n inter gent'o'j ili tuj profit'is, kaj akr'ig'is la disput'o'j'n per agent'o'j special'a'j. La tiel nom'it'a ” Nigr'a man'o ” est'is fak'o tiu'cel'a ĉe la polic'o. Al divers'a'j urb'o'j ĝi ek'send'is band'o'j'n, kaj incit'is al pogrom'o'j. En Varsovio la pol'a'j social'ist'o'j tio'n mal'permes'is per arm'it'a jun'ul'ar'o gard'ant'a ĉiu'j'n strat'o'j'n. Terur'o ja minac'is. En la litva land'o kaj Odeso est'is pli facil'e. Tie la Hebre'o'j loĝ'as en tre grand'a'j nombr'o'j. Frakas'o de la butik'o'j, rab'ad'o kaj buĉ'ad'o son'is baldaŭ. En Kaŭkazo okaz'is sam'e inter gent'o'j ali'nom'a'j, Rus'o'j kaj Georg'o'j, Tatar'o'j kaj Armen'o'j.
Abomen'a vid'aĵ'o. Kiel mal'sam'a je bulonj'a ! Korp'remit'e, Zamenhof sent'is si'a'n dev'o'n far'i nov'a'n el'paŝ'o'n. La gent'o'j lern'u si'n defend'i kontraŭ tia'j ruz'o'j. Ili lern'u liber'iĝ'i de mal'am'o, evit'ant'e sen'util'a'n konkur'ad'o'n. Kio'n li propon'is al Hebre'o'j sub la titol'o Hilel'ism'o, li decid'is ig'i taŭg'a ĝeneral'e.
Al ĉiu'j hom'o'j li si'n turn'os nun egal'e kiu'gent'a'j. Krom naci'an'o'j, ili dev'us sent'i si'n hom'ar'an'o'j. Tial Hom'ar'an'ism'o est'is la titol'o de broŝur'et'o, pres'it'a sen aŭtor'a nom'o en Peterburgo 1906. 1 Ĝi en'hav'is nov'a'n instru'o'n pri la rilat'o'j inter hejm'o, gent'o kaj hom'ar'o. Deklar'o el dek du paragraf'o'j form'is la kred'ar'o'n. Antaŭ'parol'o mal'long'a ĝi'n klar'ig'is:
” La hom'ar'an'ism'o est'as instru'o, kiu, ne de'ŝir'ant'e la hom'o'n de li'a natur'a patr'uj'o, nek de li'a lingv'o, nek de li'a religi'an'ar'o, don'as al li la ebl'o'n evit'i ĉi'a'n mal'ver'ec'o'n kaj kontraŭ'parol'o'j'n en si'a'j naci'a-religi'a'j princip'o'j kaj komunik'iĝ'ad'i kun hom'o'j de ĉiu'j lingv'o'j kaj religi'o'j sur fundament'o neŭtral'e hom'a, sur princip'o'j de reciprok'a frat'ec'o, egal'ec'o, kaj just'ec'o.”
La antaŭ'parol'o alud'is la spert'o'n de la bulonj'a kongres'o, kiel pruv'o'n, ke tia frat'ec'o est'as ebl'a. Ĝi tamen atent'ig'is, ke oni ne dev'as inter'miks'i hom'ar'an'ism'o'n kun esperant'ism'o:
” Ambaŭ ide'o'j est'as tre parenc'a'j inter si, sed ne ident'a'j. Oni pov'as est'i bon'eg'a esperant'ist'o, kaj tamen kontraŭ'ul'o de la hom'ar'an'ism'o.”
Nur tial Zamenhof ne publik'e sub'skrib'is la libr'et'o'n, ĉar li vol'is evit'i konfuz'o'n. Tiu ŝajn'a mal'kuraĝ'o li'n tre sufer'ig'is. En 1912 li publik'e for'met'is de si ĉiu'n oficial'a'n rol'o'n en la afer'o'j de Esperant'o por gajn'i plen'a'n liber'ec'o'n, kaj de tiam li met'is si'a'n nom'o'n sur la nov'a'j el'don'o'j de la broŝur'o.
1 El la broŝur'et'o Hom'ar'an'ism'o de Zamenhof, el'don'it'a sen sub skrib'o, Peterburgo 1906.
En Orient'a Eŭrop'o ekzist'as inter gent'o'j du ĉef'a'j element'o'j de mal'sam'o kaj mal'am'o: lingv'o kaj religi'o. Pol'o'j est'as katolik'a'j, Hebre'o'j izrael'an'a'j; Let'o'j est'as luter'an'a'j, Rus'o'j ortodoks'a'j; Armen'o'j est'as krist'an'a'j, Tatar'o'j mahomet'an'a'j. La diferenc'o'n grav'ig'as ne nur apart'a parol'o, sed konkur'a kred'o.
En literatur'o kaj eklezi'o kun'centr'iĝ'as la naci'a'j sent'o'j. Tial en punkt'ar'o Zamenhofa star'as du ĉef'a'j part'o'j: unu lingv'a'politik'a, ali'a religi'a.
En si'a hejm'a viv'ad'o ĉiu parol'u si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n laŭ'plaĉ'e, sed li ne trud'u ĝi'n al hom'o'j ali'gent'a'j, por ne ĝen'i aŭ ofend'i ili'n. En okaz'o de kun'ven'o li uz'u neŭtral'a'n esprim'il'o'n, kiel Esperant'o. Kun si'a'j sam'kred'ant'o'j li sekv'u tiu'j'n religi'a'j'n mor'o'j'n, kiu'j'n li dezir'as tradici'e aŭ elekt'e, sed kun hom'o'j ali'kred'a'j li kondut'u nur laŭ tiu ĉi princip'o:” Ag'u kun ali'a'j tiel, kiel vi dezir'as ke ali'a'j ag'u kun vi.”
Sam'e kiel, ĉe parol'a fak'o, inter'naci'a lingv'o prezent'as neŭtral'a'n fundament'o'n por sen'ĝen'a renkont'iĝ'o kaj frat'iĝ'o, tiel ankaŭ io simil'a dev'us ekzist'i sur la kamp'o religi'a. Sub la nom'o ” Di'o ” aŭ sub ali'a la hom'ar'an'o'j kompren'u tiu'n Fort'o'n ne'klar'ig'ebl'a'n, sent'at'a'n de mult'a'j kiel kaŭz'o de kaŭz'o'j en la mond'o materi'a kaj moral'a, aŭ de kelk'a'j nur en la moral'a.
1 Ĉe D. P. Veisbrut, Troickij prospekt, no. 14.
Neniam ili mal'am'u, mok'u aŭ persekut'u iu'n pro tio, ke li'a kred'o pri tiu Fort'o est'as ali'a ol tiu, kiu'n ili prefer'as. Sam'e est'as krud'a barbar'ec'o riproĉ'i iu'n ajn pri li'a lingv'o aŭ de'ven'o. Ili konsci'u, ke la ver'a'j ordon'o'j religi'a'j kuŝ'as en la kor'o de ĉiu hom'o sub la form'o de konscienc'o, kaj ke la ĉef'a est'as la estim'o kaj help'em'o reciprok'a'j. La ceter'o'n en religi'o ili rigard'u kiel al'don'o'j'n, laŭ unu, dev'ig'a'j'n por li dir'o'j de Di'o, laŭ ali'a, komentari'o'j'n don'it'a'j'n de la grand'a'j instru'int'o'j de la hom'ar'o, laŭ tri'a, miks'aĵ'o'n de instru'o'j kaj legend'o'j aŭ mor'o'j star'ig'it'a'j de hom'o'j. Ĉef'e tiu'j mor'o'j akr'ig'as diferenc'o'j'n.
Tra vitr'o'j divers'kolor'a'j la hom'o'j vid'as unu sam'a'n Fort'o'n.
Liber'a'j pov'as est'i predik'o'j propagand'a'j. Sed neniam hom'ar'an'o'j trud'u la gent'a'n kolor'o'n de si'a vid'aĵ'o al ceter'a'j. Filozof'e la instru'it'a'j person'o'j jam oft'e toler'as, se ne respekt'as, la mal'sam'a'j'n kred'o'j'n de ali'a'j inteligent'ul'o'j; sed pri kutim'o'j la konflikt'o est'as mult'e pli grav'a.
Tial Zamenhof insist'is pri neŭtral'a fundament'o mor'a, ne nur ide'a. La ĉiu'tag'a viv'o en Eŭrop'o orient'a montr'as la neces'o'n de vid'punkt'o praktik'a. La fakt'o'j ĝi'n postul'as. Salut'o aŭ ne salut'o je ŝton'kruc'o'j ĉe publik'a'j voj'o'j. Oficial'a trud'o de Sabat'o aŭ Dimanĉ'o kiel dev'ig'a fest'o'tag'o. Hav'o aŭ ne'hav'o de long'a barb'o. Ĵur'o sur Bibli'o aŭ per lev'o de la man'o. Atest'o kun ĉap'o aŭ sen ĉap'o sur la kap'o. Ĉio simil'a pov'as ŝajn'i tre rid'ind'a okcident'e. Ĝi tamen kaŭz'is orient'e batal'o'j'n dum jar'cent'o. Ĝi tuj ĵet'as sur la lip'o'j'n nom'o'n gent'a'n, kvazaŭ insult'o'n.
Eĉ deklar'o'j est'as grav'a'j, ne nur mor'o'j kaj ide'o'j. En Galici'o, la jud'a lingv'o est'is leĝ'e ne'montr'ebl'a kiel la ge'patr'a en deklar'o'j oficial'a'j. Hebre'o'j dev'is en'skrib'iĝ'i anonc'ant'e ĉu pol'a'n, ĉu german'a'n, aŭ ukrain'an lingv'o'n kiel si'a. Nur per religi'o'j oni pov'is do kalkul'i la divers'gent'an'o'j'n: Izrael'an'o'j = Hebre'o'j, Roma'j katolik'o'j = Pol'o'j, Grek'a'j katolik'o'j = Ukrainoj, Protest'ant'o'j = German'o'j. Eĉ se ili for'las'is jam de long'e la pra'patr'a'n kred'o'n, ĉiu'j si'n en'skrib'is laŭ la gent'a religi'o, pro la nombr'o.
Vid'punkt'o nur naci'a kun cel'o statistik'a-politik'a !
Tial Zamenhof prepar'is neŭtral'a'n fundament'o'n ankaŭ per zorg'o rimark'ind'a pri deklar'o'j: Hom'ar'an'o'j kutim'iĝ'u je sincer'o. Sur la last'a paĝ'o de la broŝur'o star'is pret'a respond'ar'o por laŭ'vol'a'j al'iĝ'ant'o'j. Jen'a'j fak'o'j apart'iĝ'as: hejm'o, patr'uj'o, gent'o de'ven'a, lingv'o ge'patr'a, lingv'o person'a, religi'o laŭ'kred'a. Nur tia demand'ar'o ebl'ig'us ĉiu'n dir'i plen'a'n ver'o'n, ne perfid'ant'e sufer'ant'a'j'n sam'gent'an'o'j'n.
La ge'patr'a lingv'o Zamenhofa est'is la rus'a, la person'a est'is la pol'a. Li'a gent'o est'is la hebre'a, li'a religi'o liber'kred'a. Tio'n li pov'us ja konfes'i sur en'skrib'il'o hom'ar'an'a. Sed, se li met'us tio'n sur pasport'o'n imperi'a'n, li est'us kalkul'at'a tuj en unu parti'o naci'a. Kun Rus'o'j, prem'ant'o'j de Pol'uj'o, aŭ kun Pol'o'j kontraŭ la Hebre'o'j.
Tial la hom'ar'an'a formul'ar'o propon'as model'o'n tre praktik'a'n por est'ont'a'j demand'ar'o'j oficial'a'j de regn'a recenz'ad'o.
Sam'e preskaŭ ĉiu'j dek du punkt'o'j de la broŝur'o pov'as cel'i du efik'o'j'n. Unu'flank'e tuj'a gvid'o al kondut'o individu'a. Ali'flank'e rekt'a montr'o por leĝ'ar'o pli just'a inter hom'o'j. La dek kvar princip'o'j nobl'a'j de Wilson nur montr'is al la reg'ant'a'j diplomat'o'j tio'n, kio'n ili dev'us far'i. Se fal'us la konsent'o, la princip'o'j fal'us kun'e. Ŝir'aĵ'o'j de la paper'o dis'flug'us sub la tabl'o verd'a. La naci'o'j ili'n kapt'us, kaj ĉiu sving'us si'a'n pec'o'n por just'ig'i nov'a'n ek'batal'o'n.
Dum'e, la program'o Zamenhofa pov'as tuj gvid'i la hom'o'j'n, kaj influ'i post'e la leĝ'far'ant'o'j'n. Li'a'j dek du punkt'o'j pov'as sem'i nur pac'ig'o'n: Rigard'u la hom'ar'o'n kiel unu famili'o'n. Tiu ideal'o reg'u vi'a'j'n ag'o'j'n. Juĝ'u hom'o'n ne laŭ gent'o, sed laŭ ag'o'j. La land'o aparten'as ne al unu gent'o, sed al ĉiu'j loĝ'ant'o'j.
Ne trud'u vi'a'n gent'a'n lingv'o'n, nek la kred'o'n, al ceter'a'j hom'o'j. Met'u la nom'o'n ” hom'o ” super la naci'a'j. Patriot'ism'o est'u nur serv'ad'o al la region'a komun'um'o de hom'frat'o'j, neniam mal'am'o al ceter'a'j. Lingv'o est'u ne cel'o, nur rimed'o. Uz'u neŭtral'a'n lingv'o'n kun ali'gent'ul'o'j. Vi'a kred'o religi'a ne est'u hered'a, sed sincer'a. Kun ali'kred'a'j hom'o'j ag'u laŭ etik'o neŭtral'e hom'a kaj help'em'a. Kun hom'ar'an'o'j vi kultur'u sent'o'j'n unu'ig'a'j'n, ne dis'ig'a'j'n.
En la unu'a broŝur'o Zamenhof propon'is, ke la hom'ar'an'o'j nom'u ĉiu'j'n land'o'j'n per neŭtral'a'j ne'gent'a'j vort'o'j, kiel Kanado, Svis'uj'o, Peruo, Belg'uj'o, aŭ per al'don'o de sufiks'o-io al ĉef'urb'o, kiel berlinio, peterburgio, konstantinoplio. Post'e li for'ig'is tiu'n paragraf'o'n kiel ne'praktik'a'n. Ankaŭ li for'tranĉ'is mult'o'n el la last'a punkt'o. En la komenc'o li propon'is eĉ star'ig'o'n de templ'o hom'ar'an'a en ĉiu urb'o. Al'iĝ'int'o'j dev'us:
”... frat'e kun'venad'i tie kun hom'ar'an'o'j de ali'a'j religi'o'j, el'labor'i kun'e kun ili mor'o'j'n kaj fest'o'j'n neŭtral'e-hom'a'j'n, kaj tia'manier'e kun'help'i al la iom-post-iom'a el'labor'iĝ'o de filozofi'e pur'a, sed sam'temp'e bel'a, poezi'a, kaj varm'a, viv'o-regul'ig'a religi'o komun'e'hom'a... En la templ'o hom'ar'an'a oni aŭskult'ad'os la verk'o'j'n de la grand'a'j instru'int'o'j de la hom'ar'o pri la viv'o kaj mort'o kaj pri la rilat'o de ni'a’mi’al la univers'o kaj al la etern'ec'o, filozofi'e-etik'a'j'n inter'parol'ad'o'j'n, alt'ig'a'j'n kaj nobl'ig'a'j'n himn'o'j'n, k. t. p. Ĉi tiu templ'o dev'as eduk'ad'i la jun'ul'ar'o'n kiel batal'ant'o'j'n por la ver'o, bon'o, just'ec'o kaj ĉiu'hom'a frat'ec'o, kaj el'labor'ad'i en ili am'o'n al honest'a labor'o kaj abomen'o'n por fraz'ist'ec'o kaj por ĉiu'j mal'nobl'a'j mal'virt'o'j: tiu ĉi templ'o dev'us don'ad'i spirit'a'n ripoz'o'n al la mal'jun'ul'o'j, konsol'o'n al la sufer'ant'o'j, don'i la ebl'o'n sen'ŝarĝ'ig'i si'a'n konscienc'o'n, k. t. p.”
Pli post'e Zamenhof nur las'is la propon'o'n pri fond'iĝ'o de tia komun'um'o inter liber'kred'an'o'j, kiu'j ne trov'is si'a'n spirit'kontent'ig'o'n en preĝ'ej'o'j ekzist'ant'a'j. Laŭ li'a cel'o kaj esper'o la hom'ar'an'o'j ĉiam pli'mult'iĝ'os en la mond'o. Konstant'a komunik'iĝ'ad'o ili'n eduk'os sur la baz'o de neŭtral'a lingv'o, neŭtral'a'j mor'o'j kaj princip'o'j religi'a'j. La rond'o'j kresk'os. La ond'o'j flu'os. La influ'o dis'vast'iĝ'os. Iom post iom, sen romp'ad'o, sen ofend'o, tut'e natur'e, ĉiu'j hom'o'j kun'fand'iĝ'os en unu grand'a hom'a popol'o de popol'o'j.
Al tiu rev'o li for'don'is si'a'n tut'a'n viv'o'n.
En Eŭrop'o orient'a la fakt'o'j per si mem predik'is en la senc'o hom'ar'an'a. Tie ŝovinism'o'j lingv'o-religi'a'j batal'minac'is la hom'a'n viv'o'n, ne nur inter land'o'j, sed en la regn'o'j mem pro miks'it'a loĝ'ant'ar'o. Ĝi est'as tiu lok'o ” kie la atmosfer'o, satur'it'a de inter'gent'a mal'pac'o, per ne'evit'ebl'a natur'a re'ag'o, nask'is la esperant'ism'a'n mov'ad'o'n ”. 1 Est'is do plej natur'e, ke tie preskaŭ ĉiu'j ” sam'ide'an'o'j ” kompren'is la signif'o'n de la pens'o Zamenhofa, eĉ kiam ili ne sub'skrib'is la hom'ar'an'ism'a'n al'iĝ'il'o'n. Fakt'e nur mal'mult'a'j tio'n far'is.
Al Okcident'an'o'j, antaŭ la mond'milit'o, ne tiel klar'e ĝi aper'is. La krud'a'j spert'o'j ŝajn'is mal'proksim'a'j. Kiu'j lern'is Esperant'o'n, tiu'j far'iĝ'is ja kompren'em'a'j. La sent'o'n de Bulonj'o, la sent'o'n de la Esper'o kaj de la poem'o'j Zamenhofaj ili nom'is am'e la ” intern'a ide'o ” de la mov'ad'o. Tamen iom ĝeneral'e, sen'preciz'e. Sed kelk'a'j'n interes'is ver'e nur la lingv'a flank'o laŭ gust'o gramatik'a. Inter ili star'is la markiz'o Louis de Beaufront, la unu'a propagand'ist'o en Franc'uj'o.
Li ne ven'is Bulonj'o'n. Li ne ŝat'is la ” intern'a'n ide'o'n ”. Kontraŭ tiu tendenc'o li jam pres'ig'is artikol'o'j'n en si'a gazet'o L’Espérantiste. Profit'ant'e la sen'nom'a'n aper'ig'o'n de la broŝur'o pri hom'ar'an'ism'o, li ĝi'n rid'ind'ig'is unu'e. Post'e li montr'is ĝi'n kiel grav'a'n danĝer'o'n por la sukces'o de Esperant'o.
Ĉi tiu kulp'ig'o vund'is la kor'o'n de Zamenhof. Tamen li ĉiam ag'is tre prudent'e. Jam en Bulonj'o-sur-Mar'o li mem propon'is al la kongres'o deklar'o'n, unu'anim'e akcept'it'a'n. Ĝi difin'is esperant'ism'o'n oficial'e kiel:
” Pen'ad'o dis'vast'ig'i en la tut'a mond'o la uz'ad'o'n de lingv'o neŭtral'e hom'a, kiu, ne en'trud'ant'e si'n en la intern'a'n viv'o'n de la popol'o'j kaj neniom cel'ant'e el'puŝ'i la ekzist'ant'a'j'n lingv'o'j'n naci'a'j'n, don'us al la hom'o'j de mal'sam'a'j naci'o'j la ebl'o'n komunik'iĝ'ad'i inter si; kiu pov'us serv'i kiel pac'ig'a lingv'o de publik'a'j instituci'o'j en tiu'j land'o'j, kie divers'a'j naci'o'j batal'as inter si pri la lingv'o; kaj en kiu pov'us est'i publik'ig'it'a'j tiu'j verk'o'j, kiu'j hav'as egal'a'n interes'o'n por ĉiu'j popol'o'j.
” Ĉiu ali'a ide'o aŭ esper'o, kiu'n tiu aŭ ali'a Esperant'ist'o lig'as kun la Esperant'ism'o, est'os li'a afer'o pur'e privat'a, por kiu la Esperant'ism'o ne respond'as.”
Tiu ĉi fraz'o dev'us sufiĉ'i. Sed la vort'o'n ” privat'a ” kelk'a'j person'o'j vol'us anstataŭ'i per ” mal'permes'at'a ”. Sub influ'o de De Beaufront aŭ ali'a, kelk'a'j Franc'o'j, tim'ig'it'a'j, skrib'is mem al Zamenhof por li'n konsil'i. Esperant'o est'as nur lingv'o, ili dir'is; evit'u lig'i eĉ tut'e privat'e la esperant'ism'o'n kun ia ide'o, ĉar ali'e oni pens'os, ke ni ĉiu'j hav'as tiu'n ide'o'n, kaj ni mal'plaĉ'os al divers'a'j person'o'j, kiu'j ne am'as ĝi'n !
” Ho, kia'j vort'o'j !” ek'kri'is Zamenhof indign'e dum si'a parol'ad'o ĉe la Du'a Kongres'o Esperant'ist'a en Ĝenevo en 1906:
”... El la tim'o, ke ni ebl'e ne plaĉ'os al tiu'j person'o'j, kiu'j mem vol'as uz'i Esperant'o'n nur por afer'o'j util'a'j por ili, ni dev'as ĉiu'j el'ŝir'i el ni'a kor'o tiu'n part'o'n de la esperant'ism'o, kiu est'as la plej grav'a, la plej sankt'a, tiu'n ide'o'n, kiu est'is la ĉef'a cel'o de la afer'o de Esperant'o, kiu est'is la stel'o, kiu ĉiam gvid'ad'is ĉiu'j'n batal'ant'o'j'n por Esperant'o ! Ho, ne, ne, neniam !
1 Parol'ad'o de Zamenhof ĉe la Ok'a Kongres'o Esperant'ist'a en Krakovo, 1912.
Kun energi'a protest'o ni for'ĵet'as tiu'n ĉi postul'o'n. Se ni'n, la unu'a'j'n batal'ant'o'j'n por Esperant'o, oni dev'ig'os, ke ni evit'u en ni'a ag'ad'o ĉio'n ide'a'n, ni indign'e dis'ŝir'os kaj brul'ig'os ĉio'n, kio'n ni skrib'is por Esperant'o, ni neni'ig'os kun dolor'o la labor'o'j'n kaj ofer'o'j'n de ni'a tut'a viv'o, ni for'ĵet'os mal'proksim'e'n la verd'a'n stel'o'n, kiu sid'as sur ni'a brust'o, kaj ni ek'kri'os kun abomen'o: Kun tia Esperant'o, kiu dev'as serv'i ekskluziv'e nur al cel'o'j de komerc'o kaj praktik'a util'ec'o, ni vol'as hav'i neni'o'n komun'a'n !”
Pal'e star'is Zamenhof en la Ĝeneva Viktoria-Hall el'dir'ant'e tiu'n fraz'o'n per laŭt'a kaj decid'a voĉ'o. Trem'ig'a aplaŭd'eg'o montr'is al li, ke la plej'mult'o li'n kompren'is kaj aprob'is el tut'kor'o. Prav'e li pov'is dir'i, ke ĝis nun la Esperant'ist'o'j est'is ne profit'ant'o'j, sed nur batal'ant'o'j. Ili'n efektiv'e ne gvid'is pens'o pri gajn'em'o aŭ praktik'a util'ec'o. Ili'a cel'o kaj ag'ig'a ĉef'ide'o est'is ja frat'ec'o kaj just'ec'o inter la popol'o'j. Tial la parol'ant'o pov'is daŭr'ig'i kun la cert'ec'o, ke li esprim'os la intern'a'n sent'o'n de ĉiu'j kor'o'j:
” Tiu ĉi ide'o akompan'ad'is Esperant'o'n de la unu'a moment'o de ĝi'a nask'iĝ'o ĝis la nun'a temp'o. Ĝi instig'is la aŭtor'o'n de Esperant'o, kiam li est'is ankoraŭ mal'grand'a infan'o; kiam antaŭ du'dek ok jar'o'j rond'et'o da divers'gent'a'j gimnazi'an'o'j fest'is la unu'a'n sign'o'n de viv'o de la est'ont'a Esperant'o, ili kant'is kant'o'n, en kiu post ĉiu strof'o est'is ripet'at'a'j la vort'o'j:’ Mal'amik'ec'o de la naci'o'j fal'u, fal'u; jam est'as temp'o.’ Ni'a himn'o kant'as pri la’nov'a sent'o, kiu ven'is en la mond'o'n ’; ĉiu'j verk'o'j, vort'o'j, kaj ag'o'j de la iniciator'o kaj de la unu'a'j Esperant'ist'o'j ĉiam spir'as tut'e klar'e tiu'n sam'a'n ide'o'n. Neniam ni kaŝ'is ni'a'n ide'o'n; neniam pov'is est'i eĉ la plej mal'grand'a dub'o pri ĝi, ĉar ĉio parol'is pri ĝi.
” Kial do al'iĝ'is al ni kaj si'n'don'e kaj sen'profit'e labor'is kun ni la person'o'j, kiu'j vid'as en Esperant'o, nur lingv'o'n ’? Kial ili ne tim'is, ke la mond'o kulp'ig'os ili'n pri grand'a krim'o, nom'e pri la dezir'o help'i al iom-post-iom'a unu'iĝ'o de la hom'ar'o ? Ĉu ili ne vid'as, ke ili'a'j parol'o'j est'as kontraŭ'a'j al ili'a'j propr'a'j sent'o'j, kaj ke ili sen'konsci'e rev'as pri tio sam'a, pri kio ni rev'as, kvankam, pro ne'ĝust'a tim'o antaŭ sen'senc'a'j atak'ant'o'j, ili pen'as tio'n ĉi ne'i ?...
” Se la unu'a'j Esperant'ist'o'j pacienc'e el'met'ad'is si'n ne sol'e al konstant'a mok'ad'o, sed eĉ al grand'a'j ofer'o'j, kaj ekzempl'e unu mal'riĉ'a instru'ist'in'o long'a'n temp'o'n sufer'is mal'sat'o'n, nur por ke ŝi pov'u ŝpar'i iom da mon'o por la propagand'o de Esperant'o — ĉu ili ĉiu'j far'is tio'n ĉi pro ia praktik'a util'ec'o ? Se oft'e person'o'j al'forĝ'it'a'j al la lit'o de mort'o skrib'ad'is al mi, ke Esperant'o est'as la sol'a konsol'o de ili'a fin'iĝ'ant'a viv'o — ĉu ili pens'is tiam pri ia praktik'a util'ec'o ? Ho, ne, ne, ne ! ĉiu'j memor'is nur pri la intern'a ide'o, en'ten'at'a en la Esperant'ism'o; ĉiu'j ŝat'is Esperant'o'n ne tial, ke ĝi al'proksim'ig'as la cerb'o'j'n de la hom'o'j, sed nur tial, ke ĝi al'proksim'ig'as ili'a'j'n kor'o'j'n.”
Laŭ la sent'o de la kongres'an'o'j Zamenhof kompren'is tre bon'e, kiel ag'i plej saĝ'e. Per si mem Esperant'ism'o jam log'is plej mult'a'j'n lern'int'o'j'n de la lingv'o al la ” intern'a ide'o ”. Ĝi gajn'is la kor'o'j'n. Pli mal'fru'e ven'os la temp'o diskut'i pri detal'a organiz'o hom'ar'an'a. Nun pro neces'a preciz'o de program'o ĝi tim'ig'us mult'a'j'n. Ĝi pov'us nur form'i apart'a'n sekci'o'n en la Esperant'a mov'ad'o. Dum'e pli urĝ'is kultur'i la komun'a'n sent'o'n, cel'ant'e task'o'j'n ĝeneral'a'j'n. Esperant'o est'as nur lingv'o, sed la kongres'o'j est'u pli. Ili daŭr'u kiel fest'o'j de la ” intern'a ide'o ”.
” Kiel antikv'a'j Hebre'o'j tri foj'o'j'n ĉiu'jar'e kun'venad'is en Jerusalemo, por vigl'ig'ad'i en si la am'o'n al la ide'o monoteism'a, tiel ni ĉiu'jar'e kun'ven'as en la ĉef'urb'o de Esperant'uj'o, por vigl'ig'i en ni la am'o'n al la ide'o esperant'ism'a. Kaj tio ĉi est'as la ĉef'a esenc'o kaj la ĉef'a cel'o de ni'a'j kongres'o'j.”
Tiu'n program'o'n Zamenhof propon'is per si'a mal'ferm'a parol'ad'o ĉe la sekv'ant'a grand'a kun'ven'o ĉiu'jar'a. Ĝi okaz'is en Kembriĝo en 1907. Mil kvin'cent person'o'j part'o'pren'is. Est'is ĝoj'ig'a venk'o vid'i, ke al'iĝ'as hom'o'j ne nur el popol'o'j mal'fort'a'j, sed ankaŭ el popol'o'j fort'a'j, kiel Brit'o'j. Tio ĉi montr'is, ke ili vid'as en la Esperant'ism'o ne sol'e afer'o'n de ego'ism'a oportun'ec'o, sed grav'a'n ide'o'n de inter'gent'a just'ec'o kaj frat'ec'o...
” La Kembriĝ'an'o'j akcept'as ni'n hodiaŭ ne kiel komerc'ist'o'j'n, kiu'j al'port'as al ili profit'o'n, sed kiel apostol'o'j'n de ide'o hom'ar'an'a, kiu'n ili kompren'as kaj ŝat'as.”
Efektiv'e pri tiu punkt'o ĉef'e alud'is la urb'estr'o kaj ali'a'j eminent'ul'o'j ĉe la antikv'a universitat'o.” Ni vid'as nov'a'n Pentekost'o'n ”, ek'kri'is fam'a latin'ist'o, profesor'o Mayor, lern'int'e la lingv'o'n en unu semajn'o. Ĉie son'is Esperant'o fest'ant'e si'a'n du'dek'jar'o'n: ĉe pentr'ind'a'j tur'o'j, sub gotik'a'j pord'o'j, en verd'eg'a'j herb'o'kort'o'j, sur ŝip'et'o'j de la river'o serpent'um'a, inter pont'o'j skulpt'o'riĉ'a'j.
La Kongres'o est'is bril'a kaj sukces'a. Zamenhof admir'is la hom'ec'o'n de la brit'a'j ideal'ist'o'j. Li'n impres'is la progres'o de la mov'ad'o, la mult'ec'o de la ven'int'o'j ĉiu'land'a'j. Li trem'is kor'tuŝ'it'e, kiam la grand'a aŭd'ant'ar'o lev'iĝ'is por ek'kant'i unu'kor'e la himn'o'n La Esper'o. Tondr'e son'is kun orgen'o de mil voĉ'o'j tiu fin'a profet'aĵ'o:
| Sur neŭtral'a lingv'a fundament'o, Kompren'ant'e unu la ali'a'n, La popol'o'j far'os en konsent'o Unu grand'a'n rond'o'n famili'a'n. |
Pas'is du'dek jar'o'j de post 1887. La Esperant'ist'ar'o far'iĝ'is jam ver'a popol'o. Ĝi'a voĉ'o ek'aŭd'iĝ'os tra la mond'o. El tiu kern'o inter'naci'a la ide'o'j dis'vast'iĝ'os. Al ĝi li pov'os nun si'n turn'i kaj parol'i kvazaŭ al kresk'ant'a publik'o de la est'ont'a hom'ar'o. La kongres'o'j est'is por li plej lum'a'j hor'o'j en la tut'a jar'o, long'a kaj mal'hel'a. Unu semajn'o'n li pas'ig'is en la rev'o plen'um'it'a: inter hom'o'j ĉiu'gent'a'j frat'e kun'viv'ant'a'j sur neŭtral'a baz'o. Bild'o jam profet'a. Kuraĝ'ig'o al anim'o. En Varsovio, en la okul'ist'a labor'ĉambr'o, la vid'aĵ'o li'n vizit'is oft'e vesper'e post lac'ig'a tag'o, kiam li pens'ad'is, dum neĝ'o fal'is trans la vitr'o'j. De tiu temp'o Zamenhof ek'sent'is pli'a'n fid'o'n. Sur la portret'o'j el Kembriĝo esper'a ĝoj'o kolor'as la zorg'em'o'n en okul'o'j kaj sur lip'o'j de la Majstr'o.
Tiel ĉiu'j nom'is li'n. Sed li ne ŝat'is la titol'o'n. Moral'e, eĉ preskaŭ fizik'e, la vort'o ĝen'is li'n. Ne majstr'o, sed hom'frat'o kaj koleg'o li vol'is est'i. Pro modest'ec'o, jes. Ankaŭ pro liber'ec'o. En ” majstr'ec'o ” li sent'is la pez'o'n de la honor'o kaj la ĉen'o'n de la sklav'ec'o. Li prefer'is plen'a'n privat'ec'o'n. Antaŭ ĉio plaĉ'is al li, trankvil'e kun'parol'i inter kongres'an'o'j. Li sopir'is al sen'bar'a'j esprim'o kaj diskut'o de la ide'o'j kar'a'j. Oficial'a posten'o li'n ĝen'is ĉiel. Jam en Bulonj'o li instig'is la elekt'o'n de la Lingv'a Komitat'o. Ĝi'a'j membr'o'j kun'decid'u pri afer'o'j de vort'ar'o. Al ili tre kontent'e li trans'don'is la tut'a'n zorg'o'n kaj aŭtoritat'o'n pri la lingv'o. En Parizo, li'a riĉ'a gast'ig'ant'o javal, okul'ist'o fam'a, propon'is al li katedr'o'n kaj salajr'o'n por direkt'i la mov'ad'o'n. Li rifuz'is. Modest'a kaj liber'a: tia est'is li'a gust'o.
Li'a viv'cel'o est'is la ” intern'a ide'o ”. Ĉar la Bulonj'a deklar'o nur alud'is la lingv'o'n, li sent'is la neces'o'n difin'i ankaŭ klar'e la deviz'o'n de la ide'a'j Esperant'ist'o'j. Per si'a parol'ad'o kembriĝa li plen'um'is tio'n:
” Ni dezir'as kre'i neŭtral'a'n fundament'o'n, sur kiu la divers'a'j hom'a'j gent'o'j pov'us pac'e kaj frat'e inter'komunik'iĝ'ad'i, ne al'trud'ant'e al si reciprok'e si'a'j'n gent'a'j'n apart'aĵ'o'j'n... Por formul'i preciz'e ĉiu'j'n detal'o'j'n de la dir'it'a deviz'o, ne ven'is ankoraŭ la temp'o; ili formul'iĝ'os per si mem, iom post iom, per ni'a ĉiu'jar'a kun'venad'o kaj kun'viv'ad'o... Ĉiam pli kaj pli, komenc'ant'e de afer'o'j bagatel'a'j kaj trans'ir'ant'e al afer'o'j plej grav'a'j, komenc'ant'e de afer'o'j pur'e material'a'j kaj trans'ir'ant'e al ĉiu'j flank'o'j de la hom'a spirit'o kaj moral'o, oni propon'ad'os al ni divers'a'j'n rimed'o'j'n, kiu'j serv'as al la frat'ig'ad'o de la hom'o'j kaj al la romp'ad'o de la mur'o'j inter la gent'o'j — kaj ĉio'n ĉi tio'n ni pov'os pri'juĝ'i, akcept'i aŭ ne akcept'i, sed ni neniam dev'os ĝi'n blind'e for'ĵet'i antaŭ'e.
Ĉar ĉio, kio serv'as al la frat'iĝ'ad'o de la gent'o'j kaj al la romp'ad'o de la mal'amik'a'j mur'o'j inter la popol'o'j — se ĝi nur ne en'miks'as si'n en la intern'a'n viv'o'n de la gent'o'j — aparten'as al la verd'a standard'o...
” En la profund'ec'o de vi'a'j kor'o'j vi ĉiu'j sent'as la verd'a'n standard'o'n; vi ĉiu'j sent'as, ke ĝi est'as io pli, ol simpl'a sign'o de lingv'o. Kaj ju pli ni part'o'pren'ad'os en ni'a'j ĉiu'jar'a'j kongres'o'j, des pli ni inter'frat'iĝ'os, kaj des pli la princip'o'j de la verd'a standard'o penetr'os en ni'a'n anim'o'n. Mult'a'j person'o'j al'iĝ'as al la Esperant'ism'o pro simpl'a sci'vol'ec'o, pro sport'o, aŭ ebl'e eĉ pro atend'at'a profit'o; sed de la moment'o, kiam ili far'as la unu'a'n vizit'o'n al Esperant'uj'o, ili malgraŭ si'a propr'a vol'o ĉiam pli kaj pli en'tir'iĝ'as kaj sub'met'iĝ'as al la leĝ'o'j de tiu land'o. Iom post iom Esperant'uj'o far'iĝ'os eduk'ej'o de la est'ont'a inter'frat'ig'it'a hom'ar'o, kaj en tio ĉi konsist'os la plej grav'a'j merit'o'j de ni'a'j kongres'o'j.”
Post la Kembriĝa kongres'o la urb'estr'ar'o Londona, reprezent'at'a de Sir T. Vezey Strong, oficial'e akcept'is Zamenhof kaj la tut'a'n kongres'o'n en la fam'a urb'o'dom'o ” Guildhall ”. En la vast'a kvazaŭ katedral'a ĉambr'eg'o jam est'is solen'e salut'at'a pli ol unu gast'o mult'e pli glor'a: fremd'a reĝ'o, venk'int'a general'o, prezid'ant'o de respublik'o. Sub alt'a'j ark'aĵ'o'j de la antikv'a fest'ej'o nun son'is unu'a'foj'e la voĉ'o modest'a, sed tre decid'a, de simpl'a okul'ist'o, grand'a per la cel'o, grand'a per geni'o. Neniu'n fort'o'n li pri'kant'is, neniu'n batal'o'n per arm'il'o'j. Pri brul'ant'a tem'o de patriot'ism'o kaj mal'am'o li kuraĝ'is parol'i delikat'e, sed klar'e, eĉ energi'e.
” Mal'bon'a'j patriot'o'j ”: tiel boj'is la kulp'ig'o ŝovinist'a en ĉiu'j land'o'j kontraŭ la sekv'ant'o'j de Zamenhof. En tiu lok'o solen'a li respond'is traf'e. Se patriot'ism'o signif'as mal'am'o'n, tiam la atak'o est'is prav'a. Se mal'e ĝi signif'as am'o'n, tiam li protest'is el tut'kor'o.
Am'o al patr'uj'o, am'o al hom'ar'o, am'o al hejm'o en'ten'as unu la ali'a'n. Sed kio'n sci'as pri am'o tiu'j mal'lum'a'j demon'o'j, kiu'j ne ” sol'e inter la land'o'j, sed ankaŭ en si'a propr'a patr'uj'o konstant'e instig'as hom'o'n kontraŭ hom'o ”? De tia'j predik'ant'o'j li si'n de'turn'is indign'e:
” Vi, nigr'a'j sem'ant'o'j de mal'pac'o, parol'u nur pri mal'am'o al ĉio, kio ne est'as vi'a; parol'u pri ego'ism'o, sed neniam uz'u la vort'o'n’am'o ’, ĉar en vi'a buŝ'o la sankt'a vort'o mal'pur'iĝ'as !”
Tiam li'a pens'o jam re'flug'is al Bjalistoko en litva land'o, al dolĉ'a kamp'ar'o ĉirkaŭ la urb'et'o, al la pejzaĝ'o de la knab'a'j promen'ad'o'j, kiam sun'o en la vesper'o ruĝ'ig'as la mont'et'o'j'n kaj nigr'ig'as la lini'o'n de la arb'ar'o'j. Kiom da foj'o'j li vag'ad'is kun frat'in'o tra la herb'ej'o'j florum'it'a'j. Bon'odor'o. Zum'ad'o de la insekt'o'j. Ruĝ'or'a lum'o vual'a. Mal'proksim'a sonor'il'o de vilaĝ'o. Ili am'is, ili sent'is ĉio'n si'a... En la urb'o'j kvar gent'o'j si'n mal'am'is:
” Vi star'as nun antaŭ mi'a'j okul'o'j, mi'a kar'a Litov'uj'o, mi'a mal'feliĉ'a patr'uj'o, kiu'n mi neniam pov'as forges'i, kvankam mi for'las'is vi'n kiel knab'o. Vi, kiu'n mi oft'e vid'as en mi'a'j sonĝ'o'j, vi, kiu'n neni'a ali'a part'o de la ter'o iam pov'os anstataŭ'i en mi'a kor'o, vi atest'u, kiu vi'n pli mult'e, pli kor'e, kaj pli sincer'e am'as:
ĉu mi, ide'a Esperant'ist'o, kiu rev'is pri frat'ec'o inter ĉiu'j vi'a'j loĝ'ant'o'j, aŭ ĉu tiu'j person'o'j, kiu'j dezir'as, ke vi aparten'u nur al ili, kaj ĉiu'j ali'a'j vi'a'j fil'o'j est'u rigard'at'a'j kiel fremd'ul'o'j aŭ sklav'o'j !”
Re'vojaĝ'int'e Varsovion, el Angl'uj'o Zamenhof kun'port'is impres'o'n tre ĝoj'ig'a'n. Sed nur du monat'o'j'n li ĝu'is trankvil'ec'o'n. Kaŝ'it'a glav'o krev'ig'is nub'o'n en aŭtun'o.
Se Esperant'o progres'ad'is tiel vast'e dum la antaŭ'a'j dek du jar'o'j, la kaŭz'o ĉef'a kuŝ'is tie, ke jam ĉes'is diskut'ad'o teori'a pri la lingv'o mem. En la komenc'o, mult'a'j al'iĝ'int'o'j propon'is iu'n aŭ ali'a'n re'form'et'o'n. Demokrat'e Zamenhof aŭskult'is ĉiu'j'n, kaj raport'is en la gazet'o La Esperant'ist'o kun fidel'a zorg'o. Sed la ŝanĝ'o'j propon'it'a'j kontraŭ'is unu la ali'a'n. La unu'a rond'o de la adept'o'j spert'is la sam'o'n, kiel la aŭtor'o jam pli fru'e: nom'e, kio ŝajn'as bel'a sur paper'o, tio montr'iĝ'as oft'e ne'praktik'a en la viv'o. Pli'e kio plaĉ'as al la unu, tio ĝust'e plej mal'plaĉ'as al ali'a. Kial do risk'i la mir'ind'a'n viv'ant'ec'o'n de la lingv'o per danĝer'a'j romp'o'j ?
En 1894 okaz'is du voĉ'don'o'j de la centr'a Lig'o. Ambaŭ'foj'e la plej'mult'o rifuz'is ĉiu'j'n ŝanĝ'o'j'n. De tiam la mov'ad'o kresk'is pli rapid'e.
Kontraŭ re'form'ad'o star'is ĉef'e kaj eĉ fanatik'e markiz'o de Beaufront. En Ĝenevo li ĉe'est'is la kongres'o'n, kaj protest'is kun indign'o kontraŭ la gazet'o'j, kiu'j uz'as nov'a'j'n form'o'j'n. 1 Memor'ig'int'e la ofer'o'n de si'a'j propr'a'j prefer'o'j pri lingv'o, li teatr'e kis'is si'a'n Majstr'o'n sur la estrad'o de la ĉambr'eg'o. Tiu
scen'o vid'ebl'e ĝen'is Zamenhof. En angul'o de la salon'o murmur'is voĉ'o de Bourlet:” judasa kis'o.”
Honest'a kaj lojal'a, la doktor'o ne ŝat'is kred'i la kulp'ig'o'n.
1 Kontraŭ'e Zamenhof ĉiam konsil'is el'prov'i nov'aĵ'o'j'n per uz'ad'o.
Kun dank'em'o li re'pens'is pri la si'n'don'a labor'ad'o de la propagand'ist'o franc'a: Li'a karakter'o kaj ide'o'j pov'is est'i ne plaĉ'a'j, sed li'a merit'o rest'is grand'a.
En aŭtun'o post Kembriĝo kun'ven'is en Parizo la estr'ar'o de ” Deleg'it'ar'o por elekt'o de lingv'o inter'naci'a ”. Fond'it'a de la Pariza logik'ist'o Couturat kun help'o de la Esperant'ist'o'j, ĝi kolekt'is la sub'skrib'o'j'n de mult'nombr'a'j societ'o'j aprob'ant'a'j la ide'o'n pri help'lingv'o. Ĝi celFis pet'i la Asoci'o'n de Akademi'o'j, ke ĝi elekt'u oficial'e unu lingv'o'n. La respond'o est'is ne'a.
Tiam la fond'int'o'j kun'vok'is al Parizo komitat'o'n de scienc'ul'o'j divers'land'a'j. Tri aŭ kvar ĉe'est'is mem. 1 La ceter'a'j send'is ĉu amik'o'n, ĉu sekretari'o'n. Oni pet'is Zamenhof, ke li nom'u advokat'o'n por Esperant'o. Li propon'is de Beaufront, kiel prezid'ant'o'n de la Franc'a Societ'o propagand'a. Li ne vol'us li'n ofend'i per ali'a prefer'o, kaj dezir'is montr'i al li fid'o'n kaj dank'em'o'n.
Tiu fid'o est'is tromp'it'a. Anstataŭ defend'i la lingv'o'n en la nom'o de li'a send'int'o, la markiz'o rekomend'is mem projekt'o'n prezent'it'a'n sub la nom'o ” Id'o ”. Ĝi en'hav'is grav'a'j'n ŝanĝ'o'j'n de fin'iĝ'o'j, vort'ar'o, kaj gramatik'o. Couturat ĝi'n sub'ten'is, ĉar ili prepar'is ĝi'n kun'e. Tiel nur Esperant'o ne hav'is ver'a'n defend'ant'o'n, dum ĉiu'j sistem'o'j, spokil, parla, bolak, ricev'is advokat'o'n, oft'e la aŭtor'o'n mem. Kred'ant'e, ke Zamenhof konsent'os kun de Beaufront, la komitat'o decid'is elekt'i Esperant'o'n kun ŝanĝ'o'j laŭ la senc'o de la ” Id'o ” anonim'a, cel'ant'e inter'konsent'o'n kun la Lingv'a Komitat'o.
1 Couturat, Ostwald, jespersen, Baudouin de Courtenay, 15-24 oktobr'o 1907.
Kiam la afer'o dis'kon'iĝ'is, indign'o sku'is la Esperant'ist'ar'o'n. La ek'kri'o de Bourlet ĉie ripet'iĝ'is:” Tromp'o kaj perfid'o.” Dum ses monat'o'j de Beaufront ne'is ĉio'n. Subit'e li konfes'is, ke li mem est'as la ” Id'o ”. Protest'int'e, la Lingv'a Komitat'o rifuz'is ĉiu'j'n ŝanĝ'o'j'n. Dum'e Couturat jam komenc'is dis'vast'ig'i la projekt'o'n, kvazaŭ nov'a'n lingv'o'n. Per kondut'o nek just'a, nek lojal'a, de Beaufront difekt'is la scienc'a'n diskut'ad'o'n, kaŭz'ant'e en'miks'o'n de sent'o'j ambaŭ'flank'e. (1)
Zamenhof pli alt'e star'is. Kvankam naŭz'it'a, li propon'is las'i for la afer'o'n pri person'o'j, kaj komenc'i nov'a'n ekzamen'o'n de la ŝanĝ'o'j en publik'a lum'o. La rezult'o est'is sam'a: la pli'mult'o prefer'is fidel'e daŭr'ig'i si'a'n voj'o'n laŭ la deviz'o de la pariza Profesor'o Cart:” Ni fos'u ni'a'n sulk'o'n.” Kiel ĉiam la doktor'o sub'met'iĝ'is demokrat'e.
Konstant'e sam'e li si'n ten'is jam de la komenc'o. En 1888 li skrib'is:
” Ĉio bon'ig'ebl'a est'os bon'ig'at'a per la konsil'o'j de la mond'o.
Mi ne vol'as est'i kre'int'o de lingv'o, mi vol'as nur est'i iniciator'o. (2)”
Laŭ li'a opini'o, neces'is iam sem'i en la mond'o komun'a'n fundament'o'n de la lingv'o. Tio'n li far'is per Unu'a Libr'o. Sed ”... Ĉio ceter'a dev'as est'i kre'at'a de la hom'a societ'o kaj de la viv'o tiel, kiel ni vid'as en ĉiu el la viv'ant'a'j lingv'o'j... Kompetent'a dev'as est'i de nun, ne la aŭtor'o aŭ ia ali'a person'o; la sol'a'j kompetent'a'j nun dev'as est'i: talent'o, logik'o, kaj la leĝ'o'j kre'it'a'j de la plej grand'a part'o de la verk'ant'o'j kaj parol'ant'o'j... La lingv'o inter'naci'a dev'as viv'i, kresk'i kaj progres'i laŭ la sam'a'j leĝ'o'j, laŭ kia'j est'is el'labor'at'a'j ĉiu'j viv'a'j lingv'o'j.” (1)
Sen'fin'e oni pov'us mult'ig'i tia'j'n cit'aĵ'o'j'n de Zamenhof, por ilustr'i li'a'n lingv'a'n kred'o'n. En tio li'a geni'o montr'iĝ'is pli scienc'a ol la teori'o de Couturat kaj de Beaufront. Ĉar ver'a scienc'o respekt'as la fakt'o'j'n. Ĝi stud'as la viv'o'n.
1 Eĉ id'ist'o'j bedaŭr'as tio'n. En si'a Histori'o di ni'a Linguo, Lüsslingen 1912, Prof. jespersen skrib'is:” hik'e ( = tie ĉi ) me intenc'as nek defensar nek kondamnar la moral'a later'o ( = flank'o ) di lu'a kondut'o... il esis la autoro di la anonim'a id'o'projekt'o sam'temp'e kam il reprezent'is Dr. Zamenhof av'a'n la Komitat'o.”
2 Du'a Libr'o, Varsovio 1888.
Ankaŭ scienc'o ne kon'as pap'o'j'n. Dum ĉiam modest'e fla ” iniciat'int'o ” de Esperant'o parol'is nur pri ” ceter'a'j lingv'o'j ” aŭ ” natur'a viv'o ”, kaj fid'is la popol'o'n de la uz'ant'o'j, kontraŭ'e de Beaufront vol'is lim'ig'i la progres'o'n per dekret'o'j. Est'ant'e ĉef'esperant'ist'o en Franc'uj'o, li konstant'e reg'is kaj ordon'is. Li eĉ el'don'is dik'a'n libr'o'n de dogm'o'j gramatik'a'j. 2 Li insist'is pri nur'a logik'o, kaj mal'fid'is ĉio'n tro natur'a'n. Tre oft'e li pres'ig'is en si'a gazet'o tiu'n fraz'o'n:” Antaŭ fakt'o ĝis nun neniam okaz'int'a, est'as mal'saĝ'e pet'i instru'o'n de histori'o !” Rimark'ind'e, la skrib'manier'o debofronta est'is sek'a, rigid'a, tro ” traduk'it'a ”.
Kiel en li'a esperant'ism'o mank'is la intern'a ide'o, tiel en li'a stil'o mank'is tiu sal'o: la spirit'o de la lingv'o. Laŭ propr'a kompar'o li'a, Esperant'o est'is por li kvazaŭ mar'ist'a sign'ar'o; por Zamenhof, lingv'o viv'ant'a. Fakt'e, la du vir'o'j ĉiam reprezent'is du kompren'o'j'n tre mal'sam'a'j'n. La id'ist'a afer'o nur akcent'is tiu'n ver'o'n.
1 Al'don'o al la Du'a Libr'o, Varsovio 1888.
2 Commentaire sur la grammaire Esperant'o, Par'is, Hachette, 1903.
Pri propagand'o de Beaufront ankaŭ ŝat'is reg'o'n, kaj liter'e mal'permes'is al iu ajn en Franc'uj'o i'o'n star'ig'i sen aprob'o li'a. 1 Kun el'don'ist'a firm'o li sub'skrib'is kontrakt'o'n tia'n, ke ĝi ne pov'is pres'ig'i libr'o'n, eĉ de Zamenhof, sen li'a cenzur'o. 2
Kontrast'e kun tia reg'em'o son'is parol'o'j Zamenhofaj:
” Mi ne vol'as el'don'i aŭtor'e plen'a'n vort'ar'o'n kaj kre'i laŭ mi'a person'a plaĉ'o la tut'a'n lingv'o'n de la kap'o ĝis la pied'o'j... Por la lingv'o inter'naci'a, la fundament'o reprezent'as tiu'n material'o'n, kiu est'is por ĉiu modern'a lingv'o en la komenc'o de regul'a skrib'a literatur'o... Kiam la lingv'o sufiĉ'e fort'iĝ'os kaj ĝi'a literatur'o sufiĉ'e vast'iĝ'os, tiam ankaŭ tio, kio est'as en mi'a broŝur'o dev'os perd'i ĉi'a'n signif'o'n, kaj sol'e kompetent'a'j tiam dev'os est'i la leĝ'o'j de la plej'mult'o.” 3 La viv'o, la uz'ad'o, la plej'mult'o, jen est'is la regul'o'j Zamenhofaj, ne decid'o'j teori'a'j post ses'tag'a komitat'o. En tio li montr'iĝ'is ver'a scienc'ul'o. Pro tio li'n admir'is lingv'ist'o'j, kiel Baudouin de Courtenay. 4 Pli'e li stud'is medicin'o'n. Li kompren'is la natur'funkci'ad'o'n. Mal'e al franc'a matematik'ist'o, amerik'a'j filozof'o'j re'kon'is ĉe Zamenhof la metod'o'n laŭ'scienc'a'n. Inter'ali'e William James, plej fam'a pragmat'ist'o: lern'int'e biologi'o'n sub Agassiz, li nur fid'is praktik'a'n spert'o'n de la viv'o kaj mal'ŝat'is a prior'i.
1 Vid'u L’Espérantiste, n-ro 15, mart'o 1899:” Al la komitat'o de S. f. p. E.( prezid'ant'o L. de Beaufront ), kaj nur al tiu ĉi komitat'o, oni nepr'e dev'as si'n turn'i pri ĉio, kio koncern'as propagand'o'n. Al ĝi, kaj nur al ĝi sol'e, aparten'as la dev'o kaj la rajt'o gvid'i ni'a'n propagand'o'n.”
( Sub'strek'is kaj sub'skrib'is L. de Beaufront, prezid'ant'o.)2 Tiu'n kontrakt'o'n mi leg'is mem en arĥiv'o'j de famili'o Zamenhof.
3 Al'don'o alla Du'a Libr'o, 1888. Pri tiu ĉi tem'o kaj pri mal'sam'a'j tendenc'o'j inter Zamenhof kaj de Beaufront, vid'u pli detal'a'j'n stud'o'j'n en Histori'o de la lingv'o Esperant'o ( Edm. P.), Unu'a part'o, Ĝenevo 1912.
4 Prof. Baudouin de Courtenay mal'aprob'is la decid'o'n de Couturat, jespersen, Ostwald por Id'o.
Jam antaŭ li, en 1888, Amerik'a Filozof'a Societ'o stud'is la demand'o'n pri mond'lingv'o. Ĝi konklud'is kiel Zamenhof. Ne sukces'int'e kun'ven'ig'i kongres'o'n de la Akademi'o'j por decid'i pri la afer'o, ĝi ne far'is kiel Couturat. La raport'o de la sekretari'o Henry Philipps est'is publik'ig'it'a. Li rekomend'is Esperant'o'n kaj komenc'is ĝi'n dis'vast'ig'i. Li eĉ batal'is kontraŭ la re'form'ist'o'j. Laŭ li nur taŭg'is natur'a dis'volv'iĝ'o.
Pri tiu tem'o Zamenhof parol'is en Al'don'o al la Du'a Libr'o, kaj de'nov'e, du'dek jar'o'j'n pli post'e, ĉe la kvar'a kaj ses'a kongres'o'j en Dresdeno 1908 kaj Washington 1910. Li montr'is, kiel sen'halt'e kaj sen'romp'e kresk'as la lingv'o'j. Mal'nov'a'j foli'o'j fal'as. Nov'a'j pren'as ili'a'n lok'o'n. Branĉ'o'j al'don'iĝ'as. Flor'o'j kaj frukt'o'j pli'mult'iĝ'as. La trunk'o mem grand'iĝ'as. Sed la arb'o rest'as unu sam'a.
” Grand'a est'as la diferenc'o inter hom'o-infan'o kaj hom'o'vir'o, grand'a ebl'e est'os la diferenc'o inter la nun'a Esperant'o kaj la evolu'int'a Esperant'o de post mult'a'j jar'cent'o'j... Iom post iom konstant'e aper'as nov'a'j vort'o'j kaj form'o'j, unu'j fort'iĝ'as, ali'a'j ĉes'as est'i uz'at'a'j. Ĉio far'iĝ'as kviet'e, sen'sku'e, kaj eĉ ne'rimark'ebl'e. Neni'e montr'iĝ'as ia diferenc'iĝ'ad'o de ni'a lingv'o laŭ la divers'a'j land'o'j... Neni'e romp'iĝ'as aŭ difekt'iĝ'as la kontinu'ec'o inter la lingv'o mal'nov'a kaj la nov'a. Malgraŭ la fakt'o ke ni'a lingv'o fort'e dis'volv'iĝ'as, ĉiu nov'a Esperant'ist'o leg'as la verk'o'j'n de antaŭ du'dek jar'o'j kun tia sam'a facil'ec'o, kiel Esperant'ist'o tiu'temp'a.” 1
1 Tiu'n sam'a'n ŝat'o'n je viv'ant'ec'o Zamenhof montr'is en si'a'j ” Lingv'a'j Respond'o'j ”, el'don'it'a'j de La Revu'o.
En Amerik'o Zamenhof klar'ig'is pli detal'e si'a'n pens'o'n. Se iam ver'e aŭtoritat'a deleg'it'ar'o de divers'a'j regn'o'j vol'us iom ŝanĝ'i Esperant'o'n, antaŭ ol ĝi'n oficial'ig'i, kiel ĝi ag'us ? Por akcept'i kelk'a'j'n util'a'j'n vort'o'j'n, por lim'ig'i la akuzativ'o'n aŭ ĉes'ig'i la akord'iĝ'o'n de la adjektiv'o'j en mult'nombr'o, ĉu taŭg'us sub'fos'i la tut'a'n labor'o'n de du'on'jar'cent'o kaj re'komenc'i ĉiu'n spert'o'n per ali'a voj'o ? Ĉu neces'us ŝanĝ'i kiom ebl'e plej vast'e la tut'a'n vort'ar'o'n, kaj ig'i ĝi'n mult'e pli mal'facil'a por la popol'amas'o'j ? Ĉu valor'us perd'i la spirit'o'n de la lingv'o Esperant'o, ĉe kiu eĉ Slav'o'j sent'as si'n hejm'e, por prefer'i teori'a'n sistem'o'n kun intenc'e latin'a ŝajn'o ?
Ne ! tio est'us nek saĝ'a, nek neces'a. Sufiĉ'us, ke la Lingv'a Komitat'o rekomend'u la for'las'o'j'n aŭ al'don'o'j'n en uz'ad'o ĉiu'tag'a. Post kelk'a temp'o, kutim'o ja far'iĝ'us sen ia romp'o, se ĝi montr'iĝ'us tre praktik'a. Se ne, eĉ decid'o plej alt'a fal'us mort'e. Efektiv'e la spert'o baldaŭ montr'us ĉu tio, kio sen'dub'e est'as pli facil'a en uz'ad'o, ne ig'as tiom pli mal'facil'a la kompren'ad'o'n. Zamenhof ne tuŝ'is tiam la tem'o'n pri gajn'o kaj perd'o, sed li konklud'is modest'e:
” Ĉio, kio'n mi dir'is, ne est'as ia aŭtor'a mem'fid'o, ĉar mi plen'e konsent'as kaj konfes'as mal'kaŝ'e, ke por ŝanĝ'i i'o'n en la natur'a ir'ad'o de la inter'naci'lingv'a afer'o, mi est'as tiel sam'e sen'pov'a kiel ĉiu ali'a person'o... La Esperant'a'j radik'o'j de la arb'o inter'naci'lingv'a jam tiel profund'e penetr'is en la ter'o'n de la viv'o, ke ne pov'as jam ĉiu dezir'ant'o ŝanĝ'i la radik'o'j'n aŭ ŝov'i la arb'o'n laŭ si'a bon'trov'o... Ĉiu, kiu vol'os kontraŭ'batal'i tiu'n natur'a'n ir'ad'o'n, nur perd'os sen'bezon'e si'a'j'n fort'o'j'n.”
Tiu sam'a gust'o je viv'o kaj fleks'ebl'o re'trov'iĝ'as ankaŭ en la stil'o Zamenhofa. Li ne est'is ĥemi'ist'o, astronom'o, matematik'ist'o, aŭ eĉ nur lingv'ist'o, teori'e diskut'ant'a ĉe komitat'o. Li est'is verk'ist'o. De la fru'a infan'ec'o li montr'iĝ'is jam poet'a. Art'o li'a est'is la uz'ad'o de la vort'o'j. Harmoni'o kaj muzik'a sent'o ĝeneral'a li'n inspir'is por la lingv'o kaj la stil'o. Li hont'is pri Esperant'o ĝis tiam, kiam ĝi flu'is tut'e dolĉ'e. Li ĝi'n el'don'is nur tiam, kiam li sukces'is liber'e verk'i poem'o'j'n en la lingv'o. Kiam ĝi aper'is, la fundament'a material'o est'is mal'pli la gramatik'o, ol la tekst'o'j kaj la stil'o. La dek ses regul'o'j fakt'e nur tir'iĝ'is el la lingv'o jam uz'at'a kaj prov'at'a dum long'jar'o'j. Kiel am'e li en'blov'is ĝi'a'n viv'o'n kaj spirit'o'n, tio'n oni pov'as ek'kompren'i per fraz'o li'a:” Konfid'i al komitat'o kre'i lingv'o'n, est'us tiel sen'senc'e, kiel ekzempl'e konfid'i al komitat'o verk'i bon'a'n poem'o'n.” 1
1 Esenc'o kaj est'ont'ec'o de l’ide'o de lingv'o inter'naci'a, 1899.
Iam Dant'e form'is kvazaŭ propr'a'n lingv'o'n el divers'a'j dialekt'o'j de la ital'a'j regn'o'j. Iom simil'e Zamenhof el'tir'is la komun'a'n element'o'n el dialekt'o'j hind'o-eŭrop'o-amerik'a'j por esprim'i grand'a'n pens'o'n pri frat'ec'o hom'a. La labor'o kaj alt'iĝ'o est'is ja pli grand'a'j. Tial ni ne mir'u, ke plej'part'o de la geni'o el'spez'iĝ'is en la lingv'o mem. Rest'is mal'pli mult'e por sen'mort'a'j bild'o'j aŭ impres'a'j kant'o'j. Li'a propr'a verk'ar'o est'as mal'vast'a, simpl'a, sen'pretend'a. Tamen ĝi esprim'as fort'e la sopir'o'n de la hom'ar'o. Tamen ĝi inspir'is mil'o'j'n.
Kelk'a'j proz'aĵ'o'j. Kelk'a'j poem'o'j, potenc'a'j per sincer'o. Himn'o'j en la nom'o de mult'ar'o. Parol'ad'o'j leg'it'a'j en kongres'o'j.
Psalm'o'j de la est'ont'ec'o.
Ali'a'j hom'o'j ven'os pli post'e. Ili fam'ig'os Esperant'o'n per verk'o'j jam pli riĉ'a'j. Por ili ĉio est'os pret'a. Tiel li esper'is. Ankaŭ pri tio li montr'is si'n humil'a. Li pas'ig'is long'a'n temp'o'n traduk'ant'e ĉef'majstr'o'j'n el divers'a'j land'o'j.
Jam Goethe parol'is pri mond'literatur'o. Zamenhof dezir'is, ke hom'ar'a lingv'o valor'ig'u tiu'n trezor'o'n por ĉiu'j popol'o'j.
Tial li, vesper'o'n post vesper'o, nokt'o'n post nokt'o, labor'ad'is sub la lamp'o pacienc'e kaj fidel'e, por viv'ig'i en Esperant'o Hamlet de Shakespeare, Ifigeni'o de Goethe, Dand'in de Molière, La Rab'ist'o'j de Schiller, La Revizor'o de Gogol. Li'a bon'eg'a sci'o de la hebre'a lingv'o li'n ebl'ig'is majstr'e zorg'i pri la Bibli'o.
Li'a Mal'nov'a Testament'o bel'eg'e super'as la traduk'o'j'n en naci'a'j lingv'o'j. Per li'a plum'o ĝi re'far'iĝ'is mir'ind'a poem'ar'o, kun ritm'o de parol'o'j je ritm'o de hom'viv'o'j sub okul'o di'a:
” Vant'aĵ'o de vant'aĵ'o'j, dir'is la Predik'ant'o, vant'aĵ'o de vant'aĵ'o'j, ĉio est'as vant'aĵ'o. Kia'n profit'o'n hav'as la hom'o de ĉiu'j si'a'j labor'o'j, kiu'j'n li labor'as sub la sun'o ? Generaci'o for'ir'as kaj generaci'o ven'as, kaj la ter'o rest'as etern'e. Lev'iĝ'as la sun'o kaj sub'ir'as la sun'o, kaj al si'a lok'o ĝi rapid'as, kaj tie ĝi lev'iĝ'as. Ir'as al sud'o kaj re'ir'as al nord'o, turn'iĝ'as, turn'iĝ'as en si'a ir'ad'o la vent'o, kaj al si'a'j rond'o'j re'ven'as la vent'o... Est'as temp'o por nask'i, kaj temp'o por mort'i... Est'as temp'o por plor'i, kaj temp'o por rid'i; est'as temp'o por ĝem'i, kaj temp'o por salt'i... Est'as temp'o por silent'i, kaj temp'o por parol'i. Est'as temp'o por am'i, kaj temp'o por mal'am'i; est'as temp'o por milit'o, kaj temp'o por pac'o. Kia'n profit'o'n hav'as far'ant'o de tio, kio'n li labor'as ?” 1
1 El La Predik'ant'o, ĉapitr'o'j 1-2. Grand'a part'o de tiu'j traduk'o'j aper'is en La Revu'o ( el'don'it'a de Hachette en Parizo ) al kiu Zamenhof kun'labor'is tiel.
Ne nur senc'o, sed muzik'o, ne nur bel'son'o, sed viv'o. La viv'o, la impres'o de la moment'o, la vigl'ec'o, la fort'a bat'o de la esprim'o; tio salt'is, kur'is, kaj re'kant'is en la stil'o Zamenhofa.
|
Ho kial ne fand'iĝ'as hom'a korp'o, Ne dis'flug'iĝ'as kiel polv’en vent'o ! |
Tiel ek'kri'as Hamlet pro indign'o kaj hont'o pri la kondut'o de la patr'in'o. Sed jen aper'as la fantom'o patr'a:
| Spirit'o sankt'a aŭ demon’terur'a, Ĉu el ĉiel'o aŭ el la infer'o...
Respond'u... Dir'u al mi, kial
Kaj la ĉerk'uj'o, kie'n mi trankvil'e |
Neni'o pli simpl'a ol tiu lingv'o. Neni'o tamen pli viv'a kaj pli riĉ'a per uz'ad'o de la intern'a fort'o dis'volv'iĝ'a. Post mult'jar'o'j tiu'j traduk'aĵ'o'j rest'os ankoraŭ model'o'j de lingv'o ĉarm'a, jun'a, viv'i'pov'a. Preskaŭ ĉiu'j literatur'o'j en Eŭrop'o centr'a komenc'iĝ'is per traduk'o de la Bibli'o. Tiu de ulfilas rest'as la sol'a dokument'o pri la Got'a lingv'o. Tiu de Lut'her sign'is epok'o'n por la german'a. Sur la Slovak'a flank'o de la Karpat'o'j, pastr'o'j skrib'e fiks'is la naci'a'n lingv'o'n per Evangeli'o. Prav'e Zamenhof dezir'is post'las'i tiu'n tekst'o'n kaj divers'a'j'n verk'o'j'n de ĉef'majstr'o'j, kiel part'o'n ja neces'a'n de komenc'a fundament'o.
De li'a proz'o original'a mi jam cit'is mult'a'j'n er'o'j'n. Tra ĝi brul'is tiu fajr'o kaŝ'it'a intern'e en li'a modest'a person'o. Tie montr'iĝ'is vigl'a rezon'ad'o, fort'a vol'o kaj obstin'o por konvink'i per kompar'o'j kaj logik'o. Alud'ant'e la inspir'o'n, la prov'ad'o'n, kaj la pacienc'a'n am'o'n neces'a'j'n por ek'fond'i lingv'o'n, Zamenhof ekzempl'e skrib'is:
” Al hom'o, kiu ne kon'as la esenc'o'n de muzik'o, ŝajn'as, ke neni'o est'as pli facil'a, ol lud'i fortepian'o'n — oni ja bezon'as nur ek'frap'i unu klav'o'n kaj est'os ricev'it'a ton'o, vi ek'frap'os ali'a'n klav'o'n kaj vi ricev'os ali'a'n ton'o'n, vi frap'ad'os en la daŭr'o de tut'a hor'o divers'a'j'n klav'o'j'n, kaj vi ricev'os tut'a'n kompozici'o'n — ŝajn'as, ke neni'o est'as pli facil'a. Sed kiam li komenc'as lud'i si'a'n improviz'it'a'n kompozici'o'n, ĉiu'j kun rid'eg'o dis'kur'as, kaj eĉ li mem, aŭd'ant'e la ricev'at'a'j'n de li sovaĝ'a'j'n son'o'j'n, baldaŭ komenc'os kompren'et'ad'i, ke la afer'o iel est'as ne glat'a, ke muzik'o ne konsist'as en sol'a frap'ad'o de klav'o'j. Tiu hero'o, kiu kun tia mem'fid'a mien'o sid'iĝ'is antaŭ la fortepian'o, fanfaron'ant'e ke li lud'os pli bon'e ol ĉiu'j, kun hont'o for'kur'as kaj jam plu ne montr'as si'n antaŭ la publik'o.” 1
1 Esenc'o kaj est'ont'ec'o, 1899 ( Fundament'a Krestomati'o ).
La fraz'o'j Zamenhofaj est'as oft'e long'a'j. Verk'ist'o'j pli modern'a'j hav'as mal'a'n gust'o'n. Sed la rakont'o flu'as viv'e kaj rapid'e. Fort'o sent'iĝ'as. Ĉe li, la ripet'o'j ŝajn'as ne sistem'a'j. Ili pez'as, kiel frukt'o'j de la fervor'o. Gent'e kutim'a je bat'o'j kaj atak'o'j, li ŝirm'is si'n per argument'o'j, kaj re'bat'is kontraŭ'dir'o'j'n jam antaŭ'e. Sed ĉiam ide'o kontraŭ ide'o, klar'ig'o kontraŭ antaŭ'juĝ'o, neniam hom'o kontraŭ hom'o. Tamen, eĉ tia ne'person'a batal'em'o en skrib'ad'o li'n tim'ig'is. Ĝi ofend'is li'a'n nobl'a'n
am'em'o'n kaj ŝajn'is al li mal'humil'a. Sur korekt'it'a manuskript'o de Hom'ar'an'ism'o, post'mort'e trov'it'a, mi rimark'is krajon'e skrib'it'a'n de li'a man'o tiu'n ĉi not'o'n memor'ig'a'n al si mem:” Evit'i ĉio'n agres'iv'a'n !”
De temp'o al temp'o, sed neniam intenc'e, vual'o pruv'em'a subit'e dis'krak'is kaj kor'o el'salt'is nud'e. Anim'o pur'a, pardon'em'a. Natur'o sent'em'a, delikat'a:
” Vi star'as nun antaŭ mi'a'j okul'o'j, mi'a kar'a Litov'uj'o, mi'a mal'feliĉ'a patr'uj'o...” 1 Dolor'o, sed fid'o, kaj esper'o super ĉio. De'nov'e la profet'a voĉ'o:
” Long'e daŭr'os ankoraŭ mal'lum'a nokt'o sur la ter'o, sed ne etern'e ĝi daŭr'os. Ven'os iam la temp'o, kiam la hom'o'j ĉes'os est'i lup'o'j unu'j kontraŭ ali'a'j... Kun'e kaj inter'konsent'e ili cel'ad'os ĉiu'j al unu ver'o, al unu feliĉ'o.” 1
1 Parol'ad'o en Londona Guildhall, 1907.
En la poem'o'j Zamenhofaj tiam nur kor'o vok'as. Al kuraĝ'o, al obstin'o, al pacienc'o. La bild'o'j est'as simpl'a'j, mal'long'a'j, la ritm'o iom unu'ton'a, sed impres'a:
Eĉ gut'o mal'grand'a, konstant'e frap'ant'e,
Tra'bor'as la mont'o'n granit'a'n. 2
2 El La Voj'o.
Antaŭ la aper'o de la Unu'a Libr'o, li verk'is pri dolor'o kaj sopir'o si'a'j: Mi'a Pens'o, Ho mi'a Kor ’! Post'e, li'a pens'o jam fand'iĝ'is en la rond'o kun'ig'it'a per li'a lingv'o ” sub la sankt'a sign'o de l’esper'o ”. Per tiu last'a vort'o li ja nom'is la himn'o'n de la ” diligent'a koleg'ar'o ”. Ne nur li mem, sed mil'o'j da hom'o'j aŭd'iĝ'as per La Esper'o, nun fam'a tra la tut'a mond'o:
| Ne al glav'o sang'o'n soif'ant'a Ĝi la hom'a'n tir'as famili'o'n: Al la mond’etern'e milit'ant'a Ĝi promes'as sankt'a'n harmoni'o'n. |
Tiel Zamenhof far'iĝ'is la popol'a poet'o de fervor'a hom'ar'et'o. Ankaŭ tie li ŝat'is forges'i tut'e si'a'n person'o'n kaj nur el'voĉ'i la intern'a'n pens'o'n de ĉiu'j. Kun'a sufer'o, kun'a ĝoj'o; ĉia sent'o ĝeneral'a de la frat'a rond'o inter hom'o'j esper'em'a'j, ĉio plej alt'a aŭ profund'a en komun'a'j spert'o'j, tio trov'is ĉe li esprim'o'n plej sincer'a'n:
| Se long'a sek'ec'o aŭ vent'o'j subit'a'j Velk'ant'a'j'n foli'o'j'n de'ŝir'as, Ni dank'as la vent'o'n, kaj re'pur'ig'it'a'j Ni fort'o'n pli freŝ'a'n akir'as. |
Tiu'n ĉi kant'o'n, La Voj'o, li verk'is jam antaŭ la Bulonj'a kongres'o. Sam'e Al la Frat'o'j eĉ pli fru'e.
Melankoli'e son'as ankoraŭ mult'a'j vers'o'j, sed kiel en Ŝopena marŝ'o, post mal'ĝoj'a mal'rapid'o, jen subit'e blov'as vigl'a muzik'aĵ'o kuraĝ'e antaŭ'e'n:
| Ne mort'os jam ni'a brav'eg'a an'ar'o, Ĝi'n jam ne tim'ig'as la vent'o, nek star'o.
Obstin'e ĝi paŝ'as, prov'it'a, hard'it'a, |
1 La Voj'o. Fundament'a Krestomati'o, 1903.
Ĉe Zamenhof, en tiu korp'o mal'fort'a de mal'alt'a vir'o, ŝvel'is kor'o sen'tim'a kaj vol'o potenc'a. Vid'u, kiel en ĉiu verk'aĵ'o re'ven'as la vort'o'j ” cel'o ” kaj ” obstin'o ”. Laŭ art'a vid'punkt'o pli ŝat'ind'a est'as mi'a'gust'e la Preĝ'o sub la verd'a standard'o, 1 kaj eĉ mult'e pli la proz'aĵ'o'j mem leg'it'a'j en Bulonj'o kaj Londono. Al ekster'a leg'ant'o, iu ajn el tiu poem'ar'o ŝajn'as kred'ebl'e tro simpl'a, eĉ naiv'a. Sam'e ankaŭ aper'as ĉiu'j rest'aĵ'o'j el la komenc'a literatur'o en la komun'a lingv'o de naci'o nask'iĝ'ant'a. Sed kiu kompren'as la fort'a'n sent'o'n de la hom'o'j, kiu'j am'is kaj re'kant'is ili'n, al tiu jam aper'as ili sub intern'a lum'o kiel tre valor'a trezor'aĵ'o. Jar'cent'o'j'n post'e, dik'a'j libr'o'j publik'iĝ'as por ili'n laŭd'i. Naiv'ec'o far'iĝ'is ĉarm'o, simpl'ec'o, art'o plej grand'a.
1 Cit'it'a en ĉapitr'o Vi.
Tiel est'os ebl'e pri vers'aĵ'o'j Zamenhofaj, ĉar ili esprim'is unu'a'foj'e, ne nur la fervor'o'n de la Esperant'ist'o'j, sed la sent'o'n de la hom'ar'o vek'iĝ'ant'a al konsci'o. Plen'a'j art'ist'o'j ven'os pli post'e; sed ben'it'a jam est'u tiu popol'a bard'o, kiu, la unu'a, per orel'o de geni'o, aŭd'is en profund'a kor'o de la hom'ar'o la sopir'o'n al hel'a lum'o de frat'ec'o !
Prav'e oni pov'us dir'i, ke Zamenhof el'don'is ĉiu'jar'e nov'a'n verk'o'n sub la form'o de kongres'a parol'ad'o. Efektiv'e, li prepar'is ĝi'n kun zorg'o, kaj pri'pens'is dum la vintr'o, kia est'os ĝi'a tem'o. Kvazaŭ profet'a sol'ul'o mal'supr'e'n ven'int'a de mont'o si'a, li unu foj'o'n en la jar'o al'parol'is la popol'o'n, kaj post'e re'mal'aper'is en silent'o'n.
Pri la lingv'a'j tem'o'j li ne ŝat'is insist'i. Li prefer'is ĉiam la hom'ar'a'j'n ide'o'j'n. Sed la kongres'o ne est'is propr'aĵ'o. Nur gast'o li si'n konsider'is. Tial li dev'is kaj ankaŭ dezir'is ne ofend'i la oficial'a'j'n invit'ant'o'j'n. En Barcelono ni kun'ven'is en septembr'o 1909. Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ'e ribel'o eksplod'is en la urb'o.
Arm'it'a'j kavalir'o'j ankoraŭ rajd'is en la strat'o'j. Larĝ'a'j fend'aĵ'o'j tra'strek'is la mur'o'j'n de la preĝ'ej'o'j. Du tag'o'j'n post la ferm'o de la kongres'o, Ferrer est'is arest'it'a. Ni jam ĉiu'j est'is for. Sed la Reĝ'o ankaŭ ŝat'is Esperant'o'n. La hispan'a ministr'ar'o eĉ invit'is oficial'e per diplomat'a voj'o ĉiu'j'n reg'ist'ar'o'j'n ali'land'a'j'n send'i deleg'it'o'j'n oficial'a'j'n. Tial Zamenhof lim'ig'is al dank'o la mal'ferm'a'n parol'ad'o'n.
Pli liber'a li si'n sent'is en kun'sid'o privat'a de la nov'e fond'it'a Universal'a Esperant'o-Asoci'o, kies honor'a prezid'ant'o li far'iĝ'is. 1 Tie li re'ven'is al si'a tem'o plej kar'a:
1 Fond'it'a en Januar'o 1908 de H. Hodler kaj Th. Rousseau.
” Kelk'a'j Esperant'ist'o'j, li dir'is, hav'is la bon'a'n ide'o'n far'i per voj'o privat'a tio'n, kio'n oficial'e far'i ni ne pov'is. Ili kun'ig'is ne ĉiu'j'n Esperant'ist'o'j'n, sed nur tiu'j'n person'o'j'n, kiu'j akcept'is la intern'a'n ide'o'n... Oni ĉie kompren'as, ke U. E. A. liver'as taŭg'a'n neŭtral'a'n fundament'o'n por ĉiu'j inter'hom'a'j rilat'o'j kaj serv'o'j, kaj el tiu ĉi reciprok'a si'n'help'ad'o rezult'os pli da amik'ec'o kaj estim'o inter la gent'o'j, kaj for'iĝ'os la bar'o'j, kiu'j mal'help'as ili'a'n pac'a'n inter'komunik'iĝ'o'n.” 1 En 1911, al la Kongres'o de Ras'o'j en Londono, li send'is rimark'ind'a'n ekzamen'o'n de la demand'o pri gent'o'j kaj inter'naci'a lingv'o.
Ĉu mal'am'o inter gent'o'j hav'as kaŭz'o'n politik'a'n ? Ne, Vien'an'o'j kaj Dresden'an'o'j simpati'as, malgraŭ la land'lim'o. Dum'e Slav'o'j kaj German'o'j batal'is en Aŭstrio kaj ekster'e. Ĉu ĝi'n kre'as konkur'ad'o ekonomi'a ? Ne kre'as, sed profit'as. Rus'a'j kaj Japan'a'j mal'riĉ'ul'o'j, est'ant'e soldat'o'j, serv'as interes'o'j'n de la mastr'o'j. Se ekzist'us inter ambaŭ gent'o'j kompren'o reciprok'a, la milit'o est'us mal'facil'a. Ĉu pli grav'as korp'a'j diferenc'o'j ? Ne, ĉar en unu sam'a gent'o jam ekzist'as tia'j. Eĉ nigr'ul'o'j ne sufer'as pro kolor'o si'a, sed pro mor'o'j de la tut'a gent'o. Post'sign'o'j de la barbar'a temp'o kaj sklav'ec'o ofend'as la blank'ul'o'j'n, kiu'j mem est'as ja kulp'a'j pri la krim'o. Egal'ig'o kultur'a ŝanĝ'us tio'n post kelk'a'j generaci'o'j.
Pri de'ven'o kaj hered'a sang'o Zamenhof re'bat'is la kon'at'a'n antaŭ'juĝ'o'n. Post li fam'a'j antrop'olog'o'j pruv'is en scienc'a'j verk'o'j, kiel miks'it'e jam kun'iĝ'is ĉiu'j ras'o'j en Eŭrop'o. 2 Inter gent'o'j star'as nur du fakt'a'j diferenc'o'j: lingv'o kaj religi'o.
” La inter'gent'a dis'ec'o kaj mal'am'o plen'e mal'aper'os nur tiam, kiam la tut'a hom'ar'o hav'os unu lingv'o'n kaj unu religi'o'n... Daŭr'os tiam en la hom'ar'o tiu'j divers'a'j mal'pac'o'j, kiu'j reg'as intern'e de ĉiu land'o kaj gent'o, kiel ekzempl'e mal'pac'o'j politik'a'j, parti'a'j, ekonomi'a'j, klas'a'j, k. t. p.; sed la plej terur'a el ĉiu'j, la mal'am'o inter'gent'a, tut'e mal'aper'os.”
Tiel son'is li'a konklud'o. Sam'temp'e li rekomend'is al la scienc'ul'o'j ne tro diskut'i teori'e, sed konstat'i fakt'o'j'n. Ili vizit'u Esperant'a'n kongres'o'n. Tie ili vid'os per okul'o'j kaj aŭd'os per orel'o'j, kiel neŭtral'a lingv'o for'ig'as bar'o'j'n kaj fremd'ec'o'n inter gent'o'j.
1 Plen'a tekst'o en gazet'o Esperant'o, no. 62, Ĝenevo, 20 septembr'o 1909
2 Prof. Eugène Pittard: Les races chez les belligérants, Genève 1916.
Tra la tut'a mond'o pli fort'a blov'o ŝovinist'a jam sent'iĝ'is ĉie.
Ond'o mal'am'a minac'is pri ven'ont'a vent'eg'o. Scienc'ul'o'j amik'a'j al Zamenhof pet'eg'is li'n, ke li ne kompromit'u la vast'iĝ'o'n de la lingv'o per li'a kred'o politik'a-religi'a. Ĉie, pro mal'fid'o al najbar'o, reg'ist'ar'o'j tim'is, aŭ eĉ persekut'is la ide'o'j'n pri frat'ec'o inter hom'o'j divers'gent'a'j. Eĉ en pac'a Belg'uj'o, en Antverpeno 1911, la kongres'a parol'ad'o dev'is est'i sen'kolor'a pro proksim'ec'o al pli potenc'a'j ŝtat'o'j.
Zamenhof ne pov'is toler'i tio'n plu. Aer'o'n, aer'o'n por spir'i !
Ne majstr'o, sed liber'a ! Jam li'a san'o difekt'iĝ'is. Ankaŭ fizik'e li'a kor'o bat'is tro rapid'e. Spir'ad'o mal'facil'a. Lac'iĝ'o pez'a. Antaŭ ol mort'i, li dezir'is nepr'e ating'i pli proksim'e'n al la viv'cel'o. La lingv'o nur est'is unu flank'o de afer'o pli vast'a. Neŭtral'a fundament'o moral'a dev'as star'iĝ'i krom la lingv'a. Ĝust'e kontraŭ flu'o ŝovinist'a lev'iĝ'u pli alt'e'n la standard'o hom'ar'an'a. Urĝ'as vok'o. Urĝ'as labor'o. Pro tio la Majstr'o vol'is romp'i kun la sklav'ec'o oficial'a. For la majstr'ec'o kaj la ĉen'o'j ! Kio'n li ne pov'is en Kembriĝo, tio'n li far'os en Krakovo. Last'a'n foj'o'n li mal'ferm'os la kun'ven'o'n, kaj re'pren'os post'e si'a'n liber'ec'o'n:
” La nun'a kongres'o est'as la last'a, en kiu vi vid'as mi'n antaŭ vi; post'e, se mi pov'os ven'i, vi ĉiam vid'os mi'n nur inter vi.”
Tiel li parol'os ĉe la du'dek-kvin'a jubile'o de la lingv'o Esperant'o. Post'e, kiel hom'o privat'a, li re'ven'os al la hom'ar'an'a ide'o.
En aŭgust'o 1912, la antikv'a pol'a ĉef'urb'o aŭd'is la kant'o'n de la cign'o. Tie gard'as la mur'eg'o'j mez'aĝ'a'j. Tie star'as la dik'rond'a'j tur'o'j. Tie dorm'as sub ark'aĵ'o'j de Vavella la mort'int'a'j reĝ'o'j de naci'o kruc'um'it'a. Kiel ŝton'a'j figur'aĵ'o'j, ili silent'as kun preĝ'ant'a'j man'o'j. Ili kuŝ'as en ĉerk'ej'o sub la kapel'o Sigismond'a.
Kun'e dorm'as en etern'o la poet'o Mickieviĉ. Tie sur la plac'o, post la ĵur'o ĉe Sankt'a-Mario, la popol'o aklam'is Kosĉiuŝkon.
Tie, en la universitat'o, Kopernik instru'is.
En urb'o memor'plen'a okaz'is la fest'o jubile'a. Proksim'e, trans Pol'uj'o, kuŝ'is tiu land'o, kie nask'iĝ'is esperant'ism'o. Zamenhof adiaŭ'is la honor'o'j'n:
” Mult'e, tre mult'e, tre mult'e, mi vol'us dir'i al vi, ĉar mi'a kor'o est'as plen'a... sed hodiaŭ mi star'as ankoraŭ en rol'o oficial'a, kaj mi ne dezir'as, ke mi'a privat'a kred'o est'u rigard'at'a kiel dev'ig'a kred'o de ĉiu'j Esperant'ist'o'j. Tial pardon'u mi'n, ke mi pli ne parol'as.
” Kio est'as la esenc'o de la esperant'ism'a ide'o ? kaj al kia est'ont'ec'o ĝi al'konduk'os iam la hom'ar'o'n ? Tio'n ni ĉiu'j sent'as tre bon'e, kvankam ne ĉiu'j en egal'a form'o kaj grad'o. Ni don'u do hodiaŭ plen'a'n reg'ad'o'n al tiu silent'a, sed solen'a kaj profund'a sent'o; ni ne profan'u ĝi'n per teori'a'j klar'ig'o'j.”
En Berno, en 1913, Zamenhof jam ne parol'is, eĉ ne sid'is sur la estrad'o. Am'e ĉirkaŭ'at'a, li sid'is en la mez'o de la kongres'an'o'j kun la edz'in'o. Li spir'is pli liber'e. La sam'a'n jar'o'n aper'is nov'a el'don'o de la broŝur'o pri ” Hom'ar'an'ism'o ”. Hispan'a sam'ide'an'o re'pres'ig'is ĝi'n. 1
1 Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o, de D-ro L. L. Zamenhof, Madrid 1913
En la antaŭ'parol'o Zamenhof tre klar'e diferenc'ig'as tri afer'o'j'n: Esperant'o est'as lingv'o inter'naci'a. La ” intern'a ide'o esperant'ism'a ” prezent'as sent'o'n kaj esper'o'n ne'difin'it'a'j'n pri frat'iĝ'o inter hom'o'j sur neŭtral'a lingv'a fundament'o. Hom'ar'an'ism'o est'as special'a kaj tut'e difin'it'a politik'a-religi'a program'o,” kiu prezent'as mi'a'n kred'o'n pur'e privat'a'n ”. Per tiu kaj ali'a'j fraz'o'j li vol'is liber'ig'i la esperant'ist'ar'o'n, kiel tut'o'n, de ĉia ” suspekt'ebl'a solidar'ec'o ” kun li'a person'a kred'o. Neni'u rajt'os uz'ad'i ĝi'n kiel batal'il'o'n por atak'i Esperant'o'n.
Kiel naŭz'a est'is la spirit'o reg'ant'a tra la mond'o ! Jen tiu hom'o, tro alt'a super si'a temp'o, dev'is kvazaŭ hont'e pet'i sen'kulp'ig'o'n de mal'grand'ul'o'j pro si'a grand'ec'o. Li dev'is apart'ig'i du progres'o'j'n, por ne difekt'i unu per ali'a. Sed la divid'o est'is ne'natur'a. La est'ont'ec'o re'far'os en la viv'o la unu'ec'o'n de la pens'o Zamenhofa. Malgraŭ ĉiu mal'permes'o de la ekster'o, tamen li'a lingv'o jam dis'port'as tra la mond'o la ĵet'it'a'n sem'o'n.
En mult'a'j kor'o'j ĝi jam kresk'is. Prav'e ŝovinism'o'j daŭr'os batal'i kontraŭ Esperant'o. Ĝi minac'as ili'n je mort'ig'o. Prav'e ili kaŝ'e help'as konkur'ant'o'j'n por instig'i nov'a'n tur'o'n de Babelo inter mond'a'j lingv'o'j. Tamen ĉio est'os van'a. La lingv'o kaj la cel'o de la profet'a hom'o venk'os unu per la ali'a. Ĉar tie kuŝ'as la voj'o kaj la sort'o de la hom'ar'o.
etzal
En si'a raport'o al la kongres'o de Ras'o'j, Zamenhof pri'skrib'is tiel ĉi la praktik'a'n rimed'o'n por pac'ig'i la viv'ad'o'n ĝeneral'a'n:
| Konserv'ant'e si'a'n gent'a'n lingv'o'n kaj gent'a'n religi'o'n en la intern'a viv'o de si'a lingv'a aŭ religi'a grup'o, la hom'o'j por ĉiu'j rilat'o'j inter'gent'a'j uz'u lingv'o'n neŭtral'e hom'a'n, kaj viv'u, laŭ etik'o, mor'o'j kaj viv'aranĝ'o'j neŭtral'e hom'a'j. |
Pri la unu'a fak'o, la lingv'a, li detal'e trakt'is en la raport'o, insist'ant'e pri tiu ĉi punkt'o: kultur'o dev'as est'i tut'hom'ar'a.
Neni'u hav'as rajt'o'n humil'ig'i ali'gent'a'n hom'o'n, trud'ant'e al li si'a'n lingv'o'n kaj naci'a'n form'o'n de kultur'o.
Pri la du'a, la religi'a, li nur alud'is tie per mal'mult'a'j vort'o'j.
Li pri'pens'is verk'o'n special'a'n pri tiu tem'o. Ceter'e, la religi'a unu'ec'o de la popol'o'j komenc'iĝ'is per si mem jam de long'e.
En mult'a'j regn'o'j, ŝtat'o kaj eklezi'o jam apart'iĝ'is. Tiel grand'iĝ'is la hom'a liber'ec'o. Kiam ĉie mal'aper'os la oficial'a privilegi'o por tiu aŭ ali'a religi'o, la afer'o ir'os pli rapid'e. Sed ankaŭ sur tiu kamp'o neces'us ek'star'ig'i i'a'n difin'it'a'n fundament'o'n por neŭtral'a renkont'iĝ'o.
Tiu ĉi paragraf'o star'is plej ŝanĝ'it'a en la du'a el'don'o de la Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o. Est'is delikat'e. Laŭ'ŝajn'e Zamenhof unu'e pens'is, ke hom'o'j pov'us sam'temp'e aparten'i al si'a hejm'a eklezi'o kaj vizit'ad'i i'a'n templ'o'n super'kred'a'n. Inter'temp'e la roma'j aŭ grek'a'j Krist'an'o'j sen'dub'e montr'is al li, ke la episkop'o'j mal'permes'us al si'a'j fidel'ul'o'j tia'n part'o'pren'o'n.
Tiam ili dev'us elekt'i inter ambaŭ. La du'a tekst'o do for'ig'is tio'n, kaj nur las'is kiel dev'o'j'n de ĉiu'j hom'ar'an'o'j:” sincer'ec'o'n, toler'em'o'n al mal'sam'a'j kred'o'j kaj plen'um'o'n de moral'o frat'ec'a ”. Fond'o de kaj al'iĝ'o al sen'doktrin'a komun'um'o rest'is nur rekomend'at'a al liber'kred'an'o'j,” por fiks'i fortik'e si'a'n religi'a'n neŭtral'ec'o'n kaj sav'i si'a'n post'e'ul'ar'o'n kontraŭ re'fal'o en gent'e-religi'a'n ŝovinism'o'n ”.
Tie kuŝ'is la plej fort'a zorg'o de Zamenhof: ke hom'o'j ne rest'u en gent'a'j eklezi'o'j nur pro ekster'a'j cirkonstanc'o'j. Organiz'o mond'a dev'us est'i tia, ke neni'u bezon'u, malgraŭ si'a kred'o, al'glu'iĝ'i al tiu aŭ ali'a religi'o, nur ekzempl'e pro patriot'ism'o, aŭ por ne perfid'i si'a'j'n sam'gent'an'o'j'n.
Hom'ar'an'ism'o help'os for'ig'i tiu'n ĉi dev'ig'o'n al mal'sincer'ec'o. Sed tial ankaŭ la vort'o ” liber'kred'a ” ne dev'as signif'i special'e ateist'a.” Liber'pens'ul'o'j ” oft'e far'iĝ'is fanatik'a'j material'ist'a'j sekt'ul'o'j. Liber'kred'an'o est'u ĉiu hom'o, kiu kred'as je neni'u el la ekzist'ant'a'j religi'o'j. Tia komun'um'o dev'us aranĝ'i neŭtral'e'hom'a'j'n fest'o'j'n, mor'o'j'n, kalendar'o'n, k. t. p., kiu'j pov'us util'i pli mal'fru'e por la tut'a hom'ar'o. Pro la cirkonstanc'o'j en Orient'o, tre urĝ'a est'is tiu flank'o praktik'a. 1
1 Detal'a'j ekzempl'o'j est'is jam don'it'a'j en ĉapitr'o Vi'i.
Oni dev'as ja memor'i, ke ĝis la rus'a Revoluci'o 1917, grand'a part'o de Eŭrop'o hav'is grek'a'n kalendar'o'n kun diferenc'o dek-tri'tag'a de la Okcident'a. Sed ĉu iam est'os ĝeneral'e akcept'at'a'j aranĝ'o'j el'labor'it'a'j nur de liber'kred'a komun'um'o ? Dub'ant'e pri tio, Zamenhof re'ven'is post'e al si'a pli fru'a ide'o. Eĉ se ne ĉiu'j religi'an'o'j pov'us tuj part'o'pren'i, tamen est'us pli bon'e, ke hom'ar'an'o'j ne nur liber'kred'a'j kun'ven'u por prepar'i neŭtral'a'n religi'o'n, evit'ant'e ĉio'n ofend'a'n al iu konscienc'o.
Iom post iom, komenc'ant'e de afer'o'j simpl'a'j kaj trans'ir'ant'e al pli alt'a'j tem'o'j, unu'iĝ'o ven'os, eĉ mal'rapid'e, kaj influ'os la ĉirkaŭ'a'n mond'o'n. Zamenhof konsider'is kiel krim'o'n for'ŝir'i iu'n hom'o'n de li'a kred'o, se ĝi don'as al li la intern'a'n kontent'ig'o'n kaj ekster'a'n frat'em'ec'o'n. Ankaŭ en tio li konsent'is kun la pragmat'ik'a filozof'o James. Sed ekzist'as ĉie milion'o'j da hom'o'j ne kred'ant'a'j je si'a religi'o. Ili nur profit'as ĝi'a'n kadr'o'n ekster'a'n. Ili bapt'iĝ'as, edz'iĝ'as, enter'iĝ'as laŭ ĝi'a'j rit'o'j. Tio'n far'ant'e, ili help'as al dis'ig'o inter gent'o'j. Eĉ pli grav'e, ili si'n dev'ig'as al ne'vol'a hipokrit'ec'o. Por eduk'ad'o al infan'o'j tio est'as bedaŭr'ind'a. Baldaŭ ili rimark'as, ke la ge'patr'o'j ag'as kaj parol'as ne'sam'e.
Se hom'o ne'kred'ant'a for'las'as pro sincer'ec'o ĉiu'n eklezi'o'n, kaj for'ĵet'as kun'e ĉiu'n ekster'a'n mor'o'n, fest'o'n, aŭ solen'o'n religi'a'n, tiam ankaŭ la ge'fil'et'o'j sufer'os pro viv'ad'o tro proz'a.
Pri tiu tem'o delikat'e skrib'is Zamenhof en ne'pres'it'a manuskript'o, kiu'n nur post'mort'e mi tra'leg'is sur li'a skrib'o'tabl'o:
” Infan'o'n oni ne pov'as nutr'i per abstrakt'a'j teori'o'j kaj regul'o'j; ĝi bezon'as impres'o'j'n kaj sent'ebl'a'n ekster'aĵ'o'n. Infan'o de oficial'e deklar'it'a sen'religi'ul'o neniam pov'as hav'i en la kor'o tiu'n feliĉ'o'n, tiu'n varm'o'n, kiu'n al ali'a'j infan'o'j don'as la preĝ'ej'o, la tradici'a'j mor'o'j, la posed'o de’Di'o’en la kor'o. Kiel kruel'e oft'e sufer'as infan'o de sen'religi'ul'o, kiam ĝi vid'as ali'a'n infan'o'n, ebl'e tre mal'riĉ'a'n, sed kun feliĉ'a kor'o, ir'ant'a'n en si'a'n preĝ'ej'o'n, dum ĝi mem hav'as neni'a'n gvid'ant'a'n regul'ar'o'n, neni'a'j'n fest'o'j'n, neni'a'j'n mor'o'j'n !...” 1
1 El projekt'at'a Al'vok'o al Kongres'o por neŭtral'e-hom'a religi'o.
La tri'a infan'o de Zamenhof nask'iĝ'is en 1904. Ŝi est'is fil'in'et'o, kiu montr'iĝ'is tre fru'e pens'em'a kaj mem'vol'a. La patr'o respekt'is ŝi'a'n karakter'o'n. La knab'in'et'o ja rimark'is ĉio'n per okul'et'o'j tre klar'vid'a'j. Hejm'e sur la vesper'a tabl'o est'is te'o kun tranĉ'aĵ'o'j de ŝink'o. Laŭ la kred'o izraela, tio est'is pek'o kontraŭ Di'o. Religi'o mal'permes'as uz'i karn'o'n pork'a'n. Sam'e ĉe katolik'o'j manĝ'i viand'o'n vendred'e. Sed la patr'o est'is liber'kred'a.
Kial ?
En la preĝ'ej'o'j pol'a'j sonor'is muzik'ad'o de la orgen'o'j sub pentr'aĵ'o'j flam'kolor'a'j. Tie predik'is elokvent'a'j pastr'o'j, alud'ant'e al etern'a glor'o de la martir'o'j pro patr'uj'o kaj pro Krist'o ambaŭ kruc'um'it'a'j. Kial ne far'iĝ'i pol'a kaj krist'an'a ?
Tamen, en la lern'ej'o, krist'an'in'o'j turn'is dors'o'n al la hebre'a'j knab'in'et'o'j. Tiel ordon'is i'a'j ge'patr'o'j ŝovinist'a'j. Amik'ec'o'j simpl'akor'a'j est'is dis'romp'it'a'j. Mok'a'j vort'o'j son'is. Kie est'is am'o kaj nobl'ec'o ? La fil'in'et'o de Zamenhof silent'e ĵet'is la brak'o'j'n ĉirkaŭ li'a'n kol'o'n. La infan'o ek'kompren'is li'a'n grand'a'n kor'sufer'o'n.
El tia'j mal'am'em'a'j ge'patr'o'j mult'a'j ne kred'is la instru'o'n krist'a'n. Ili ŝat'is nur la kadr'o'n eklezi'a'n. Ĉu do prefer'i ateism'o'n ?
” Oficial'a sen'religi'ec'o ( kiu ceter'e, miks'ant'e ne'kred'o'n je dogm'o'j kun nepr'a ne'kred'o je Di'o, ne por ĉiu'j est'as akcept'ebl'a ) ne mult'e help'as al la for'ig'o de la religi'a dis'ec'o inter hom'o'j, ĉar lig'i la hom'o'j'n pov'as nur sam'ec'o pozitiv'a, sed ne negativ'a. Al'proksim'iĝ'as inter si nur tia'j du hom'o'j, kiu'j ambaŭ akcept'is por si la sam'a'j'n religi'a'j'n princip'o'j'n en difin'it'a form'o konkret'a; sed sen'religi'ul'o el unu religi'o kaj sen'religi'ul'o el ali'a religi'o rest'as ĉiam fremd'a'j al si reciprok'e, kiel antaŭ'e.
Krom tio, sen'religi'ec'o, kiu don'as al la hom'o neniu'n pozitiv'a'n apog'o'n, daŭr'as ordinar'e ne long'e, kaj la fil'o'j aŭ nep'o'j de sen'religi'ul'o ordinar'e re'ven'as al ia el la ekzist'ant'a'j religi'o'j, almenaŭ al ĝi'a ekster'aĵ'o. Ĉiu konkret'a religi'o kia ajn ĝi est'as, hered'iĝ'as sen'fin'e en manier'o aŭtomat'a, sed abstrakt'a sen'religi'ec'o ne pov'as est'i hered'at'a.” 1
1 El manuskript'o pli supr'e jam cit'it'a.
Ateism'o negativ'a ne pov'as plen'ig'i hom'a'n kor'o'n. Por la person'o'j, kiu'j perd'is la kred'o'n, dev'as star'iĝ'i ver'e neŭtral'a religi'o, varm'a, bel'a, poezi'a, baz'it'a sur hom'a frat'ec'o. Ateist'o'j aŭ serĉ'ant'o'j al Di'o ĉiu'gent'a'j, ĉiu'land'a'j, kaj ĉiu'temp'a'j dev'as trov'i tie komun'a'n kuraĝ'ig'o'n al aŭskult'ad'o de la konscienc'o, komun'a'n proksim'iĝ'o'n al grand'a Fort'o kaj Font'o de la inspir'o frat'em'a. Kontraŭ neni'u religi'o ĝi est'u konstru'it'a kaj ĉiu'j kred'ant'o'j pov'u ankaŭ renkont'iĝ'i tie, kiam ili dezir'os, ekster apart'a'j dogm'o'j. Fakt'e Zamenhof pov'us uz'i la vort'o'n ” etik'o ”
anstataŭ ” religi'o ”, ĉar li nek vol'is, nek pretend'is en'konduk'i nov'a'n kred'o'n aŭ teologi'o'n.
” Las'ant'e al ĉiu hom'o plen'a'n liber'ec'o'n hav'i tia'n intern'a'n kred'o'n, kiu ŝajn'as al li plej bon'a, ni propon'as nur kre'i neŭtral'a'n ekster'a'n kadr'o'n, kiu pov'us etik'e, mor'e, kaj komun'um'e unu'ig'i inter si ĉiu'j'n mem'star'e pens'ant'a'j'n hom'o'j'n, sen'de'pend'e de tio, kia est'as la filozofi'e-teologi'a'j kred'o'j aŭ hipotez'o'j de ĉiu el ili.
” Ni propon'as star'ig'i neŭtral'e-hom'a'n etik'a'n regul'ar'o'n, kiu pov'us far'i el la hom'o'j hom'o'j'n kaj for'ig'us la abomen'ind'a'n gent'a'n ŝovinism'o'n, kaj la mal'am'o'n kaj mal'just'ec'o'n inter la gent'o'j; sed por ke tiu etik'a regul'ar'o ne rest'u efemer'a kaj tut'e sen'valor'a, kiel mult'a'j ali'a'j ĝis'nun'a'j bel'a'j teori'a'j princip'o'j, ni propon'as don'i al ĝi la form'o'n de tut'e konkret'a, por ĉiam fiks'it'a, infan'aĝ'e en'suĉ'ebl'a, kaj aŭtomat'e hered'ebl'a religi'o.” 1 1 El sam'a.
Tiu'n ĉi projekt'o'n Zamenhof intenc'is diskut'i kun hom'ar'an'o'j okaz'e de la dek'a Universal'a Kongres'o de Esperant'ist'o'j, okaz'ont'a en Parizo en aŭgust'o 1914.
Sed la ĉirkaŭ'a ŝovinism'o tim'ig'is la parizajn organiz'ant'o'j'n.
Ili pet'eg'is Zamenhof ne kun'vok'i tia'n kun'ven'o'n, eĉ privat'a'n, dum la Kongres'o. Post'e, ili ankaŭ ne konsent'is pres'ig'i en la program'a gazet'o li'a'n unu'a'n invit'leter'o'n al post'kongres'a kun'sid'o de hom'ar'an'o'j. Kio'n dir'us la franc'a'j naci'an'ist'a'j gazet'o'j, se ili vid'us, ke la aŭtor'o mem de la lingv'o iniciat'as tia'n afer'o'n ? La ond'o ŝovinist'a far'iĝ'is tiel fort'a, ke ĉio simil'a danĝer'ig'us eĉ la pac'a'n bon'ven'o'n al fremd'a'j kongres'an'o'j.
De'nov'e kor'vund'it'a, sed ĉiam ne'ofend'em'a, Zamenhof kompren'is. Sed al kio do util'is la Krakova eks'iĝ'o ? Ĉu nur la mort'o ig'os li'n liber'a dis'vast'ig'i si'a'n plen'a'n pens'o'n ? Tamen li decid'is vetur'i al Parizo kaj diskut'i kun amik'o'j pri aranĝ'o de special'a Kongres'o en neŭtral'a land'o.
Vojaĝ'e, en Kolonj'o la milit'o li'n halt'ig'is la 30-an de juli'o.
Dum plen'a'j nokt'o'j pas'ad'is trans la Rejn'o instrument'ar'o'j al buĉ'ad'o. La pont'o'j trem'ad'is sub rajd'ad'o sen'halt'a. En tut'a Eŭrop'o pret'iĝ'is jun'ul'o'j al mort'o, patr'in'o'j al plor'o'j. Odor'o kadavr'a minac'is aer'o'n...
Tro mal'fru'e. Tro mal'fru'e... Io romp'iĝ'is en la kor'o Zamenhofa.
|
Hom'ar'o'n Vi kre'is perfekt'e kaj bel'e, Sed ĝi si'n divid'is batal'e; Popol'o popol'o'n atak'as kruel'e, Frat’frat'o'n atak'as ŝakal'e. |
Tiu'j vers'o'j eĥ'ad'is en la memor'o Zamenhofa dum ok'tag'a re'vetur'ad'o al Varsovio, sen'pak'a, sen'seĝ'a, sen'manĝ'a, sen'hor'a, en vagon'o'j plen'eg'a'j, tra Skandinavi'o-Peterburgo.
Li'a edz'in'o kun'est'is, ĉiam vigl'a, sen'lac'a, fleg'em'a.
Mal'san'o kaj mal'ĝoj'o li'n prem'is ĉe la kor'o. Hejm'e li rest'ad'is nun. Li pov'is nek marŝ'i, nek spir'i facil'e. Ĉirkaŭ'e la batal'o terur'is. La paf'il'eg'o'j ek'tondr'is ĉiam pli proksim'e. Flug'ŝip'o'j ĵet'is bomb'o'j'n sur la urb'o'n. Eĉ unu fal'is en la strat'o'n Dzikan.
Sed ne tio li'n tim'ig'is. Al pens'o pri mort'o li jam kutim'iĝ'is. Kio est'as ja danĝer'o ? Pli akr'a'j, pli dolor'a'j est'is la mal'am'o kaj ŝovinist'a'j pasi'o'j ĉie nun el'las'at'a'j, kiel boj'em'a'j tigr'o'j el kaĝ'o. Super la tut'a mond'o subit'e fal'is dron'eg'o je mal'lum'o, mensog'o, mal'moral'o. La milit'o venen'is ĉio'n. Dum'e sufer'is sen'kulp'ul'o'j kaj hero'e fal'is amas'eg'e.
En Varsovio la viv'ad'o far'iĝ'is abomen'a. Rus'a'j arme'o'j plen'ig'is la urb'o'n. Kozak'o'j tra'rajd'is. Ĉerkes'o'j tra'marŝ'is, kant'ant'e laŭ'ritm'e rab'kant'o'j'n. La Pol'o'j trem'is, sed pli trem'is la Hebre'o'j. Kontraŭ ili turn'iĝ'is la incit'o'j. Ili'a lingv'o simil'as la german'a'n:” Spion'o'j !” Ili ne montr'is entuziasm'o'n:” Perfid'ul'o'j !” Al la rus'a guberni'estr'o pluv'is anonim'a'j kulp'ig'o'j kontraŭ jud'a'j butik'ist'o'j. Mult'a'j est'is mort'paf'it'a'j. Rus'o'fil'a gazet'ist'o atak'is eĉ Zamenhofon,” danĝer'a'n inter'naci'ul'o'n ”. Mi li'n vid'is en printemp'o 1915 mal'san'a'n, mal'fort'a'n, kun anim'o dis'ŝir'it'a pro la mal'am'o inter la hom'o'j. Li labor'is super projekt'o de al'vok'o al kongres'o hom'ar'an'a.
Nur al tut'hom'ar'a'j cel'o'j li vol'is for'don'i si'a'n fervor'o'n. Dum la tut'a mond'o dis'koler'iĝ'is en kontraŭ'a'j ŝovinism'o'j, li rest'is fidel'a al si'a ideal'o. Por la Pariza Kongres'o li jam rifuz'is part'o'pren'i en kun'ven'o por fond'o de Hebre'a Lig'o. La 30-an de juni'o 1914 li skrib'is al la organiz'ant'o'j:
” Mi mem bedaŭr'ind'e dev'as star'i flank'e de la afer'o, ĉar laŭ mi'a'j konvink'o'j, mi est'as’hom'ar'an'o ’, kaj mi ne pov'as lig'i mi'n kun la cel'ad'o kaj ideal'o'j de special'a gent'o aŭ religi'o. Mi est'as profund'e konvink'it'a, ke ĉiu nacionalism'o prezent'as por la hom'ar'o nur plej grand'a'n mal'feliĉ'o'n, kaj ke la cel'ad'o de ĉiu'j hom'o'j dev'us est'i: kre'i harmoni'a'n hom'ar'o'n. Est'as ver'o, ke la nacionalism'o de gent'o'j prem'at'a'j — kiel natur'a si'n'defend'a re'ag'o — est'as mult'e pli pardon'ind'a, ol la nacionalism'o de gent'o'j prem'ant'a'j; sed, se la nacionalism'o de fort'ul'o'j est'as ne'nobl'a, la nacionalism'o de mal'fort'ul'o'j est'as ne'prudent'a; ambaŭ nask'as kaj sub'ten'as unu la ali'a'n, kaj prezent'as erar'a'n rond'o'n de mal'feliĉ'o'j, el kiu'j la hom'ar'o neniam el'ir'os, se ĉiu el ni ne ofer'os si'a'n grup'a'n mem'am'o'n kaj ne pen'os star'iĝ'i sur grund'o tut'e neŭtral'a.
” Tio est'as la kaŭz'o, pro kiu mi, malgraŭ la kor'ŝir'ant'a'j sufer'o'j de mi'a gent'o, ne vol'as lig'i mi'n kun hebre'a nacionalism'o, sed mi vol'as labor'i nur por inter'hom'a just'ec'o absolut'a.
Mi est'as profund'e konvink'it'a, ke per tio mi al'port'os al mi'a mal'feliĉ'a gent'o mult'e pli da bon'o, ol per cel'ad'o nacionalism'a.”
Eĉ la persekut'o kaj terur'a'j bat'o'j kontraŭ la Hebre'o'j dum la milit'o ne ŝanĝ'is tiu'n ĉi vid'punkt'o'n. Sed kiu aŭd'is Zamenhof parol'ant'a'n pri tiu'j sufer'o'j kaj vid'is li'a'n kor'ŝir'a'n dolor'o'n pro ili, tiu pov'as kompren'i kiom li ofer'is sur la altar'o de la fidel'ec'o al super'gent'a ideal'o.
Je Pask'o 1915, li publik'ig'is en gazet'o'j Esperant'a'j si'a'n ” Leter'o'n al diplomati'o ”. Ebl'e ĝi est'as li'a skrib'aĵ'o plej fort'a. Bedaŭr'ind'e ĝi aper'is tri aŭ kvar jar'o'j'n tro fru'e antaŭ la temp'o de la Pariza Konferenc'o. Post'e neni'u hav'is la ide'o'n ĝi'n re'pres'i kaj dis'kon'ig'i. Al est'ont'a'j decid'ant'o'j pri Eŭrop'o li si'n turn'is per profet'a vok'o:” Ĉu vi komenc'os simpl'e re'far'ad'i kaj flik'ad'i la kart'o'n de Eŭrop'o ? Ĉu vi simpl'e decid'os, ke la ter'pec'o A dev'as aparten'i al la gent'o X, kaj la ter'pec'o B al la gent'o Y ?”
Laŭ Zamenhof nur unu decid'o pov'us sav'i Eŭrop'o'n de krud'a sovaĝ'ec'o. Ĝi est'us oficial'a proklam'o kaj firm'ig'o de tiu ĉi princip'o:” ĉiu land'o moral'e kaj material'e plen'e egal'rajt'e aparten'as al ĉiu'j si'a'j fil'o'j ”. Sed por efektiv'ig'i tio'n, est'us neces'e nom'i la regn'o'j'n per neŭtral'a'j nom'o'j geografi'a'j, anstataŭ per nom'o de gent'o. En regn'o titol'it'a ” Rus'uj'o ”, la Rus'o'j si'n kred'is posed'ant'o'j; kaj Let'o'j, Est'o'j aŭ Pol'o'j est'is prem'at'a'j. En land'o nom'at'a ” Pol'uj'o ” la Pol'o'j sent'as si'n mastr'o'j, dum Hebre'o'j, Ruten'o'j kaj Litovoj plend'as pri humil'ig'o. En antaŭ'a ” serenisima Respublik'o ” la divers'a'j gent'o'j si'n konsider'is pli egal'a'j, jam nur pro la nom'o. Sam'e la vort'o'j ” Svis'a Konfederaci'o ”,” Uson'o ”,” Braz'ili'o ” rajt'ig'as neniu'n apart'a'n gent'o'n rigard'i la land'o'n kvazaŭ si'a'n kaj la ceter'a'j'n loĝ'ant'o'j'n kiel fremd'ul'o'j'n toler'at'a'j'n. Tial Zamenhof insist'is pri la grav'ec'o de tiu demand'o, kaj re'ven'is al si'a ide'o pri neŭtral'a'j nom'o'j kun sufiks'o-io.
Konklud'e li propon'is al la diplomat'o'j star'ig'i la sekv'ant'a'j'n leĝ'o'j'n sub inter'naci'a garanti'o:
”( 1 ) Ĉiu regn'o aparten'as moral'e kaj material'e al ĉiu'j si'a'j natur'a'j kaj natur'ig'it'a'j loĝ'ant'o'j, kia'n ajn lingv'o'n, religi'o'n, aŭ supoz'at'a'n de'ven'o'n ili hav'as; neni'u gent'o en la regn'o dev'as hav'i pli grand'a'j'n aŭ pli mal'grand'a'j'n rajt'o'j'n aŭ dev'o'j'n ol la ali'a'j gent'o'j.
”( 2 ) Ĉiu regn'an'o hav'as plen'a'n rajt'o'n uz'i tiu'n lingv'o'n aŭ dialekt'o'n, kiu'n li vol'as, kaj konfes'i tiu'n religi'o'n, kiu'n li vol'as.
Nur en la instituci'o'j publik'a'j, kiu'j ne est'as destin'it'a'j special'e por unu gent'o, dev'as est'i uz'at'a tiu lingv'o, kiu per komun'a inter'konsent'o de la regn'an'o'j est'as akcept'it'a kiel lingv'o regn'a. En tiu'j politik'a'j instituci'o'j, kiu'j hav'as karakter'o'n special'e lok'a'n, anstataŭ la regn'a lingv'o pov'as est'i uz'at'a ali'a lingv'o, se ne mal'pli ol 9/10 de la urb'an'o'j don'is por ĝi si'a'n konsent'o'n.
Sed la lingv'o regn'a aŭ urb'a dev'as est'i rigard'at'a, ne kiel humil'ig'a tribut'o, kiu'n ŝuld'as gent'o'j mastr'at'a'j al gent'o mastr'ant'a, sed nur kiel propr'a'vol'a por'oportun'ec'a ced'o de la mal'pli'mult'o al la pli'mult'o.
”( 3 ) Pro ĉiu'j mal'just'aĵ'o'j, far'at'a'j en ia regn'o, la reg'ist'ar'o de tiu regn'o est'as respond'a antaŭ konstant'a Tut-Eŭrop'a Tribunal'o star'ig'it'a per inter'konsent'o de ĉiu'j Eŭrop'a'j regn'o'j.
”( 4 ) Ĉiu regn'o kaj ĉiu provinc'o dev'as port'i ne la nom'o'n de ia gent'o, sed nur nom'o'n neŭtral'e geografi'a'n, akcept'it'a'n per komun'a inter'konsent'o de ĉiu'j regn'o'j.”
Iam ven'os temp'o, post long'a naŭz'o pri milit'o'j, kiam tiu'j ĉi princip'o'j est'os avid'e serĉ'at'a'j kaj stud'at'a'j, kiel ebl'a'j sav'il'o'j el terur'a stat'o. Tiam oni mir'os, ke ili est'is jam en 1915 propon'it'a'j de Ludovik'o Zamenhof.
Vesper'e, la 1-an de juli'o 1915, la ĉiel'o ruĝ'e fajr'is ĉirkaŭ Varsovio. For'ir'ant'e, la Rus'o'j ĉie brul'ig'is la rikolt'o'n. Or'a'j kamp'o'j de tritik'o nun sen'lim'e flam'is en la nokt'o. Fru'maten'e, german'a regiment'o en'marŝ'is regul'paŝ'e. Post pli ol unu jar'o, pol'a ek'reg'ist'ar'o star'iĝ'is apud prus'a general'o. Ankaŭ tiam la milit'ist'o'j ne ŝat'is la Hebre'o'j'n. Mal'dik'a'j, mal'riĉ'a'j, sen'influ'a'j je kamp'ar'o, ili pov'is serv'i nek soldat'e, nek nutr'ad'e. Komerc'ist'o'j nur konkurenc'is. Bojkot'ad'o kaj mal'am'o kresk'is inter gent'o'j.
Mizer'o, mal'sat'o, mal'varm'o reg'is en la strat'o'j. Mil'o'j da infan'o'j mort'is. Long'a'j sekv'ant'ar'o'j da vir'in'o'j atend'is sur trotuar'o antaŭ sup'a dis'don'ej'o. Mank'is pan'o.
Al Zamenhof aer'o mank'is eĉ pli. Por li'n sav'i, la edz'in'o li'n dev'ig'is trans'lok'i la loĝ'ej'o'n apud Ĝarden'o Saksa. Ĉe Krolevska 41, last'foj'e mi li'n vid'is en decembr'o 1916. Li parol'is mal'laŭt'e. Li spir'is pen'e. Li'a fil'o Adamo anstataŭ'is li'n kiel okul'ist'o ĉe la strat'o Dzika. Sed li bedaŭr'is, ke li for'las'is la tie'a'j'n mal'riĉ'ul'o'j'n. Li si'n sent'is hejm'e nur inter ili. Li'a frat'o Aleksandro ĵus mort'is mal'proksim'e. Li'a fil'in'o Sofio for'est'is en Ĥarkov, kiel kurac'ist'in'o. Leter'o'j jam ne ven'is pro milit'o. Ĉagren'o li'n prem'is. Patr'e li sufer'is pro la mort'o de mult'eg'a'j Esperant'ist'o'j.
” Kial ili, kaj ne mi ?”— li demand'is. Pri jun'a kaj fervor'a bolingbroke mudie li alud'is oft'e, vesper'e ĉe la kamen'o. Sur la mur'o'j est'is ĉie memor'aĵ'o'j de la kongres'o'j, Bulonj'o, Kembriĝo, ĝoj'a'j tag'o'j. Ankaŭ tie star'is portret'o de la amik'o, mal'jun'a kaj fidel'a, Moscheles.
Ankoraŭ li labor'is pri hom'ar'an'a ide'o.” Ĝi est'as ja la cel'o de mi'a tut'a viv'o ”, li dir'is kun fervor'a bril'o en okul'o'j.” Por ĝi mi for'don'us ĉio'n ofer'e. Se mi nur est'us ne tiel sen'fort'a, sen'pov'a ĉi tie, for'tranĉ'it'a el mond'o !” Li antaŭ'vid'is la mort'o'n, kaj li sent'is la potenc'a'n vok'o'n al tiu task'o. Li dezir'is almenaŭ star'ig'i la afer'o'n. Post'e trov'iĝ'os help'ant'o'j por ĝi'n vast'ig'i tra la mond'o. La sufer'ant'a hom'ar'o bezon'as tiu'n help'o'n al unu'iĝ'o.
Jam en aŭtun'o 1914, li skrib'is al D-ro Uhlman en Svis'land'o:” La terur'a milit'o, kiu nun far'as tia'n grand'a'n eksterm'ad'o'n inter la hom'o'j, instig'as mi'n, ke mi, malgraŭ la ĝis'nun'a mal'bon'a sukces'o, nepr'e pen'u aranĝ'i kongres'o'n de hom'ar'an'o'j ”.
Sed la milit'o long'iĝ'is. Iom post iom li el'pens'is nov'a'n plan'o'n.
Li projekt'is vast'a'n kongres'o'n universal'a'n por neŭtral'e-hom'a religi'o. Sed antaŭ'e est'us ja neces'e kun'vok'i pli mal'grand'a'n kun'ven'o'n prepar'a'n. Al ĝi oni invit'us profesor'o'j'n universitat'a'j'n inter kaj ekster la Esperant'ist'ar'o.
Li pret'ig'is cirkuler'o'n, anonc'ant'e ke la kun'ven'o ” okaz'os en la last'a'j tag'o'j de decembr'o 1916 ” en urb'o svis'a. Sed la milit'o daŭr'is. Sur la manuskript'o tiu dat'o kuŝ'as tra'strek'it'a. Li skrib'is ŝanĝ'e:” en la unu'a'j tag'o'j de aŭgust'o 1917 ”. En mart'o, la milit'o daŭr'is ĉiam. Ĉu sen'fin'e ? Ĉu li vid'os iam pac'o'n ? De'nov'a korekt'aĵ'o montr'as krajon'e, kaj eĉ tragedi'e, ĉi tiu'j'n vort'o'j'n per trem'ant'a man'o:” post la fin'o de la milit'o ”.
La milit'o ne fin'iĝ'is, sed li'a viv'o ja bon'a kaj pur'a. Ĉiu spir'o far'iĝ'is turment'o. Li dev'is ne kuŝ'iĝ'i, nur sid'i aŭ star'i. La Rus'a Revoluci'o, lev'iĝ'int'a sen mort'ig'o'j, don'is al li nov'a'n esper'o'n. Li am'is la popol'o'j'n de la vast'a imperi'o. Ĉu ili sci'os daŭr'e liber'iĝ'i inter'frat'e kaj sen'sang'e, kiel komenc'it'e ?
Printemp'o ven'is. Li pens'ad'is mult'e, kaj skrib'ad'is urĝ'e.
Nov'a hom'ar'o dev'as organiz'iĝ'i... Sed kiel lac'ig'a ne'dorm'ad'o !
Kiel turment'a la dev'ig'a sid'ad'o ! Kiel dolor'a la bat'ad'o de la kor'o !
|
Ho, mi'a kor ’, ne bat'u mal'trankvil'e, El mi'a brust'o nun ne salt'u for !
Jam ten'i mi'n ne pov'as mi facil'e, |
Ripoz'i, dorm'i eĉ kelk'a'j'n minut'o'j'n ! Unu tag'o'n la kurac'ist'o li'n permes'is moment'o'n. Est'is la 14-a de april'o 1917. Li etend'iĝ'is sur kanap'o. Al la pord'o la edz'in'o akompan'is la doktor'o'n. Dum'e li sent'is si'n pli bon'e. Fin'e iom da ripoz'o, tiom sopir'it'a !... Sed jam li ek'sufok'iĝ'is. Li vol'is vok'i. La voĉ'o halt'is en li'a ĝorĝo. Jen al'kur'is la edz'in'o. Ŝi help'is li'n re'sid'i. Ve ! Jam ĉes'is bat'i tiu kor'o, bat'int'a tiel fort'e por hom'ar'o. Jam ven'is la ripoz'o liber'ig'a.
| Ho, mi'a kor ’! Post long'a labor'ad'o Ĉu mi ne venk'os en decid'a hor ’?
Sufiĉ'e ! Trankvil'iĝ'u de l’bat'ad'o, |
En tag'o pluv'a, mal'hel'a, mal'varm'a, la varsoviaj Esperant'ist'o'j akompan'is la ĉerk'o'n al la tomb'ej'o. Mal'ĝoj'e kant'is la poet'o Bel'mont:
| Ne ven'is Pol'uj'o kadavr'o'n honor'i De fil'o pollanda, de mond'a saĝ'ul ’... Ho kiel sang'iĝ'is en mi pol'a kor ’...
Mal'riĉ'a'j Hebre'o'j nur ven'is post ĉerk'o |
Al tiu vast'a rond'o famili'a, kies deleg'it'o'j ĉiu'jar'e li'n aklam'is en kongres'o'j, la land'lim'o'j rest'is ferm'it'a'j. Nur kelk'a'j Pol'o'j, Grabowski, Bel'mont, la german'a ŝip'estr'o Neubart, pov'is dir'i adiaŭ'o'n en la nom'o de tiu ĉiu'land'a popol'o, kiu li'n am'is kaj pri'plor'is en la tut'a mond'o. De la reg'ist'ar'o, neni'u. Honor'ig'o, neni'a. Nur la amas'o popol'a, la humil'a klient'ar'o de la hebre'a kvartal'o, en si'a'j labor'vest'o'j. Mult'a'j jun'ul'o'j dank'em'a'j. Mult'a'j ge'vir'o'j kor'tuŝ'it'a'j.
Kiel la en'ter'ig'o de Tolstoj inter ĉirkaŭ'a'j vilaĝ'an'o'j, ĝi est'is la plej alt'a, la plej taŭg'a simbol'o. Efektiv'e nur mort'is la hom'o, vir'o 57-jar'a, mal'riĉ'a okul'ist'o. Sed la grand'a verk'o rest'is. Ankaŭ la inspir'o el anim'o pur'a. Ne pov'as tio mort'i. Mal'aper'os la reg'ist'o'j, mal'aper'os la mal'grand'a'j grand'ul'o'j, kiu'j li'n ignor'is. Sed etern'e viv'os kaj dis'kresk'os ĉie li'a sem'o pens'a. Jam dek'mil'o'j da hom'o'j sankt'ig'is li'a'n nom'o'n. Iam la tut'a hom'ar'o re'kon'os li'n gvid'ant'o al frat'a re'pac'iĝ'o.
Sur li'a skrib'o'tabl'o kuŝ'is la last'a man'skrib'aĵ'o krajon'a, ne'fin'it'a. Ĝi est'is plan'o de artikol'o pri sen'mort'ec'o de la anim'o.
Kio'n kred'is mem tiu grand'a amik'o de la hom'ar'o, kiu don'is la tut'a'n viv'o'n al pens'o'j unu'ig'a'j ?
Kia do est'is la fund'o de li'a kred'o ? Kiel li supoz'is pri afer'o'j trans'mort'a'j kaj ne'kontrol'ebl'a'j ? Pri si'a person'o li est'is ĉiam silent'em'a. Li'a'j proksim'ul'o'j eĉ ne pov'us respond'i. Ili vid'is nur kia'manier'e li viv'is: bon'kor'e, pur'e, modest'e, help'em'e, ofer'e, mir'ind'e pacienc'e kun ĉiu'j, neniam ofend'e per ag'o aŭ parol'o kontraŭ iu ajn, ĉiam simpati'e aŭskult'em'e al ceter'a'j hom'o'j, eĉ al ted'a'j. Al ĉiu'j, edz'in'o, frat'o'j, ge'fil'o'j, nev'in'o'j, amik'o'j, klient'o'j, li aper'is kiel hom'o sankt'a. En turment'a'j hor'o'j ĉiu ven'is al li por konsil'o.” Li neniam pek'is ”, dir'is mal'nov'a serv'ant'in'o pol'a, montr'ant'e li'a'n portret'o'n sub ŝi'a krucifiks'o. Kiom da fam'ul'o'j rest'is grand'a'j en la okul'o'j de la serv'ant'o'j ?
Sur paper'o kvar'paĝ'a li ek'skrib'is la intim'a'n konfes'o'n. Mort'o li'n inter'romp'is. Sur tri paĝ'o'j kuŝ'as antaŭ'klar'ig'o. Li pet'is sen'kulp'ig'o'n, ke li verk'as pri tiu tem'o, ne est'ant'e special'ist'o.
Ebl'e oni dir'os, kiel pri ceter'a'j, ke nur mal'jun'e li ek'pens'is pri ek'kred'o. Antaŭ'protest'e li not'is:
” Ĉio, kio'n mi nun skrib'as, nask'iĝ'is en mi'a kap'o ne nun, sed antaŭ kvar'dek jar'o'j, kiam mi hav'is la aĝ'o'n de 16-18 jar'o'j; malgraŭ ke mi de tiu temp'o mult'e medit'is kaj leg'is divers'a'j'n scienc'a'j'n kaj filozofi'a'j'n verk'o'j'n, mi'a'j tiam'a'j pens'o'j pri Di'o kaj pri sen'mort'ec'o preskaŭ tut'e ne ŝanĝ'iĝ'is.”
Tamen li antaŭ'vid'is, ke tiu ĉi artikol'o al mult'a'j tre mal'plaĉ'os:
” Dum en la mond'o scienc'a mi perd'os ĉi'a'n estim'o'n, mi sam'temp'e en la mond'o de kred'ant'o'j trov'os neni'a'n kompens'a'n simpati'o'n, ver'ŝajn'e nur atak'o'n, ĉar mi'a kred'o est'as tut'e ali'spec'a ol ili'a kred'o... Est'os pli prudent'e se mi silent'us, sed mi ne pov'as.”
La kvar'a paĝ'o nur est'is komenc'it'a. La skrib'o est'as preskaŭ ne'leg'ebl'a:
” Mi'a patr'in'o est'is religi'a kred'ant'in'o, mi'a patr'o ateist'o. En mi'a infan'ec'o mi kred'is je Di'o, kaj je sen'mort'ec'o de la anim'o, en tiu form'o, en kiu instru'as mi'a de'nask'iĝ'a religi'o. Mi ne memor'as tut'e preciz'e, en kiu jar'o de mi'a viv'o mi perd'is la religi'a'n kred'o'n; sed mi memor'as, ke la plej alt'a'n grad'o'n de mi'a ne'kred'ad'o mi ating'is ĉirkaŭ la aĝ'o de 15-16 jar'o'j. Tio est'is ankaŭ la plej turment'a temp'o de mi'a viv'o. La tut'a viv'o perd'is en mi'a'j okul'o'j ĉi'a'n senc'o'n kaj valor'o'n. Kun mal'estim'o mi rigard'is mi'n mem kaj la ali'a'j'n hom'o'j'n, vid'ant'e en mi kaj en ili nur sen'senc'a'n pec'o'n da viand'o, kiu kre'iĝ'is, oni ne sci'as pro kio kaj oni ne sci'as por kio, kiu tra'viv'as en la etern'ec'o mal'pli ol plej mal'grand'a'n sekund'et'o'n, baldaŭ for'putr'os por ĉiam, kaj dum ĉiu'j ven'ont'a'j sen'fin'a'j milion'o'j kaj miliard'o'j da jar'o'j ĝi jam neniam plu re'aper'os. Por kio mi viv'as, por kio mi lern'as, por kio mi labor'as, por kio mi am'as ? Ĉar est'as ja tiel sen'senc'a, sen'valor'a, tiel rid'ind'a...”
Tie halt'as la konfes'o. Sur blank'a fin'o de la paĝ'o nur kuŝ'is not'o pri la sekv'o projekt'it'a. Post la naŭz'o pri viv'o kaj pri mort'o, dek'sep'jar'e li ek'sent'is i'o'n nov'a'n:
” Mi ek'sent'is, ke ebl'e mort'o ne est'as mal'aper'o...; ke ekzist'as i'a'j leĝ'o'j en la natur'o...; ke io mi'n gard'as al alt'a cel'o...”
Tiu'j est'as la last'a'j vort'o'j de la skrib'aĵ'o. Mort'ant'e, Zamenhof for'port'is la sekret'o'n si'a'n. Ni nur sci'as, ke jun'ul'e li ek'trov'is propr'a'n kred'o'n, ke li akir'is sen'ŝancel'a'n fid'o'n je unu fort'o komun'a por am'o kaj inspir'o al konscienc'o'j, ke li tiel hav'is ” Di'o'n en la kor'o ”, ke li kompren'is la daŭr'ec'o'n de la spirit'a labor'ad'o trans la mort'o, kaj rigard'is la divers'a'j'n hom'a'j'n religi'o'j'n kvazaŭ mal'sam'a'j'n vest'o'j'n de unu sam'a ver'o.
Jam antaŭ Abdul-Baha, la fam'a persa profet'o, kiu li'n admir'is, li respond'is al kongres'o de Krist'an'a'j ge'jun'ul'o'j salut'int'a li'n:
” Mi est'as nur hebre'a hom'ar'an'o liber'kred'a; sed... kio pli bel'a en la mond'o ol plen'a sekv'ad'o al instru'o de Jezuo ?”
Tamen, kio pli mal'facil'a pro kultur'o ego'ist'a, ŝovinist'a, mon'gajn'em'a ?
Zamenhof tre klar'e vid'is la materi'a'n flank'o'n de la bar'o'j.
Tial li propon'is rimed'o'j'n praktik'a'j'n por ebl'ig'i am'o'n. Tial li dis'don'is al la hom'o'j tiu'n lingv'o'n inter'lig'a'n, la mir'ind'a'n frukt'o'n de geni'o harmoni'a. Sur mil'o'j da lip'o'j li met'is il'o'n frat'ig'a'n. Al mil'o'j da viv'o'j li don'is ĝoj'o'n, senc'o'n, util'o'n. Ne predik'i li vol'is, sed help'i. 1 En tio li montr'iĝ'is si'a'temp'a. Grand'a kurac'ist'o de la hom'ar'o. Li klin'iĝ'is am'e super ĝi'a korp'o mal'san'a, venen'it'a. Li kompren'is la kaŭz'o'j'n. Li vid'is kaj respond'is la bezon'o'j'n. Ne nur parol'o'j'n, sed fakt'o'j'n. Ne nur konsil'o'j'n, ankaŭ serum'o'n.
1 Interes'a ekzempl'o de li'a help'em'o al hom'o'j est'as li'a el'pens'o de tut'e el'labor'it'a skrib'maŝin'o en 1891-1892.
Li'a cerb'o est'is ekvilibr'a. Nur li'a kor'o bat'is varm'e kaj rapid'e. Li'a mens'o est'is saĝ'a kaj trankvil'a. Tiu'n trankvil'ec'o'n oni rimark'is ĉiel en li'a person'o. Simpl'a, pens'em'a, ver'a, li abomen'is ĉi'a'n fraz'ist'ec'o'n. Kiu, eĉ plej humil'a Esperant'ist'o, ne parol'is kun li ĉe kongres'o ? Kiu, parol'int'e kun li, ne li'n am'is kaj respekt'is el tut'kor'o ? Eĉ per verk'o li'n kon'int'e, mult'a'j hom'o'j tra la mond'o li'n rigard'is kiel majstr'o'n plej kar'a'n. En vilaĝ'o'j de Karpat'o'j, en urb'et'o'j amerik'a'j, en urb'eg'o'j sub tegment'o, li'a portret'o star'is en popol'a'j hejm'o'j, am'at'e, hom'frat'e. Sur nigr'a'j kamp'o'j de Eŭrop'o, en frakas'o batal'a, mult'a'j hom'o'j fal'vund'it'a'j vid'is li'a'n bild'o'n rev'e.
Nun, tiu skrib'o'ĉambr'o li'a, en dom'o Varsovia, est'as mal'plen'a. Pi'e ĝi'n konserv'is ne'tuŝ'it'a'n la nobl'a vidv'in'o. Kiel vast'eg'a la mank'o. Kiel dolor'ig'a... Tie li sid'ad'is. Tie li'a'j libr'o'j. Tie la il'o'j okul'ist'a'j. Tie la paĝ'o ne'fin'it'a. Silent'as la horloĝ'o.
Iel reg'as en la ĉambr'o atmosfer'o potenc'a, impres'a, etern'a.
Alt'ig'a pur'ec'o. Ne'dir'ebl'a grand'ec'o... Jes, grand'a est'is tiu hom'o. Grand'a publik'e. Grand'a privat'e. Kio est'is ni, kun ni'a'j mal'grand'aĵ'o'j, ni'a'j mal'alt'a'j disput'o'j, ni'a'j krim'a'j mal'kuraĝ'o'j ?
Li tamen am'is ĉiu'j'n ni'n. Li las'is al ni dev'o'n: kon'ig'i li'a'n tut'a'n propon'o'n al la hom'ar'o. Tie sur la blank'a paĝ'o kuŝ'as li'a plum'o. Ĝi batal'is por la bon'o kaj la bel'o. Sed la task'o est'as ne'fin'it'a. Kiu ĝi'n daŭr'ig'os ? Kiu plen'um'os li'a'n vol'o'n ? Jam la mort'o liber'ig'is li'n. Jam ĝi don'is flug'il'o'j'n al li'a pens'o.” Nun de lok'o flug'u ĝi al lok'o...” Nov'a mond'o dev'as konstru'iĝ'i. Mort'o kaj nask'iĝ'o. Hom'ar'o sopir'as je romp'o de bar'o'j. Ĝi bezon'as absolut'o'n. Li al'vok'as. Ĝi al'vok'as. El tomb'o'j, el ruin'o'j, el mizer'o ĝeneral'a kri'as la sam'a vok'o, urĝ'a, kor'prem'ant'a...
Aŭd'u, aŭd'u, kiel ŝir'e ĝi son'as !
